Hoe moet een biograaf van Joost Zwagerman (1963-2015), veelschrijver en man van zeven levens die op jonge leeftijd een eind aan zijn leven maakte, een biografie schrijven? Door keuzes te maken, een invalshoek te kiezen: de rode draad in een thematische, of chronologische compositie. Het levensverhaal van een veelzijdig talent, een egocentrische man zonder ‘kern’, die uitbundig zijn leven vult met schrijven, tv-optredens, drank en vrouwen. Dan kan het zijn dat biograaf Maria Vlaar in De zeven levens van Joost Zwagerman ‘een andere Joost’ laat zien dan intimi gewenst zouden hebben. Zij hadden meer van die andere, levenslustige kant van hun Joost willen lezen. ‘De lieve vader’, ‘de trouwe vriend’, ‘aardig’, zoals vriend Joost Nijsen schreef in een reactie in de Volkskrant (2 december). Maar juist de zelfmoord van Zwagerman zet zijn leven en werk met terugwerkende kracht in een ander, alles omvattend licht. Dat is de invalshoek die Vlaar koos als verklaring voor het treurige einde van een dynamisch schrijversleven.

Menigeen zou al blij zijn met een van de talenten van Zwagerman. Als schrijver, als dichter, als kunstduider op tv, als interviewer, als literatuurkenner. Maar dan wel naast een burgerbestaan als vriend, gehuwde, vader. Bij Zwagerman was de combinatie dichter en burger complex. Niet als het ging om de geëngageerde burger in de zin van chaos en rumoer, wel in de betekenis van burgerlijk, huiselijk geluk.

Ambitie en ijdelheid zijn belangrijke eigenschappen om talent tot bloei te laten komen. Pure bescheidenheid leidt tot niets. Ambitie is echter zonder zelfverzekerdheid tevens een valkuil. Je kunt wel zelfverzekerd gedrag vertonen, maar als je karakter daar niet bij past, schuurt de onzekerheid en knaagt de schaamte. Zeker als de veiligheid van de werkkamer, of drank de brandstof is van openhartige polemieken.

Depressie

Joost de Vries schetst in de Volkskrant (6 december) het beeld van eind jaren zeventig, begin tachtig als ‘gouden moment’ van de Nederlandse literatuur. ‘In Utrecht kende [de studie] Nederlands zelfs een numerus fixus.’ Ik studeerde in die tijd Nederlands in Amsterdam aan de UvA. De gesprekken in café De Zwart en omliggende cafés gingen er inderdaad over ‘wie was echt, wie was nep, wie proefde de hoogste honing’. Daar kwam, herinner ik me, begin jaren negentig een einde aan met de jaloezie op schrijvers van bestsellers. Aanvankelijk deugden hun boeken niet. Literatuur voor de massa kon immers geen literatuur zijn. Lectuur hooguit. Langzaam verschoof het perspectief, de waardering. Inmiddels is iedereen schrijver.

De Vries koppelt de gouden jaren van de literatuur aan de polemiek tussen Michaël Zeeman en Joost Zwagerman. Hyperambitieuze jongens met een provinciale achtergrond. Van zo’n polemiek zou je kunnen groeien. Maar vijandschap was voor Zwagerman geen voer voor zijn schrijverschap. Haat was voor hem geen brandstof. Integendeel. Hij was geen Louis-Ferdinand Céline, geen Willem Frederik Hermans, geen Jeroen Brouwers. Schrijvers die zich superieur voelden ten opzichte van oplichters, minkukels, krabbelaars, terwijl de overgevoelige Zwagerman zijn schrijverschap afmat aan schrijvers die hij bewonderde. Onzekerheid en twijfel zijn eigen aan menig schrijverschap en hoeven daarom nog geen reden te zijn om een eind aan je leven te maken. De overgevoeligheid kan wel een van de triggers voor een depressie zijn met alle gevolgen van dien.

Bravoure

Naast ambitie is de paradox een ander belangrijk thema in het leven van Zwagerman. Joost Nijsen vindt dat in de biografie het evenwicht in die tegenstellingen zoek is en doorslaat naar een ‘op zichzelf gerichte psychiatrische patiënt die worstelde met zijn gestrande literaire loopbaan, ook nog eens vrouwonvriendelijk, ja zelfs seksverslaafd’. Een burgerlijke visie van de biograaf, aldus Nijsen. Voor Vlaar is de turbulente, onevenwichtige levenswandel van Zwagerman echter een van de aanwijzingen van zijn zoektocht, de drang om tegen wil en dank zijn eenzaamheid en depressies te camoufleren. Een van de diepere oorzaken van zijn zelfmoord. De Vries noemt het leven van Zwagerman een veldslag, ‘waarbij de generaal-te-paard van beide botsende legers was. Zo’n leven kun je niet volhouden, je kunt niet al die scherven bij elkaar houden.’

Toch ontbreekt er iets in deze ‘ijzersterke biografie’ (Arjen Fortuin, NRC, 27 november), zo luidt naast alle lof de algemene kritiek. Het boek Standplaats Zwagerman (2003), ter gelegenheid van zijn veertigste verjaardag, geeft inderdaad een wat evenwichtiger beeld. Toch komt in de biografie wel degelijk het veelzijdige talent, de lol, de bravoure van Zwagerman naar voren. Maar de nadruk ligt op de opkomst en ondergang. De biograaf moet kiezen. Had Vlaar voor een ander perspectief gekozen en meer de nadruk gelegd op de positieve kanten van Zwaag, dan had men zich afgevraagd: maar waarom heeft hij dan een eind aan zijn leven gemaakt? De biograaf geeft antwoord.