De mens is voortdurend van alles en nog wat uit zijn hoofd aan het leren en na een tijdje gaat hij dood en is al die kennis verloren. (‘Ja, ik dacht, het wordt tijd voor een opbeurende gedachte op de zaterdagochtend.’) Ik denk bijvoorbeeld vaak aan het bijbelboek Prediker: ‘wie kennis vermeerdert, vermeerdert smart.’ (‘Als ik dood ben, is dat citaat ook alweer een vindplaats armer.’)

In de nieuwe bundel Ademhalen onder de maan van Ingmar Heytze staat een gedicht dat ook over dit onderwerp gaat en het daarom verdient uit het hoofd geleerd te worden:

Ezelsbruggen

Ik zou niet weten wat ik door moet geven.
Wie iets leert zet ook iets uit zijn hoofd.
zoals het kopen van een tafel vroeg
of laat neerkomt op een tafel wegdoen.

Het heeft geen zin de zaken anders
te bekijken. Ezelsbruggen liggen hopeloos
verknoopt achter mijn ogen, bestofte
marionetten in een doos. Edelgassen,

naamvalsrijtjes, staatslieden, zeehelden,
staartdelingen, kennis van transcendente
getallen als bijvoorbeeld π, de diverse
effecten uit de taalhandelingstheorie,

ik ruik al hoe onze gedachten verbranden
tot sintels — mantra’s om later te mompelen
tegen verpleegsters: fokschaap. Polmo.
Tafels van vermenigvuldiging.

De ezelsbruggetjes die Heytze noemt, gaan een klein beetje over scheikunde (edelgassen) en geschiedenis (staatslieden, zeehelden), maar vooral over reken- en wiskunde (staartdelingen, transcendente getallen, tafels van vermenigvuldiging) en taal: de “effecten van de taalhandelingstheorie”, het fokschaap en polmo.

Heytze illustreert de zinloosheid van die kennis doordat geen van de genoemde taalezelsbruggetjes een stap verder helpt met zijn gedicht.

Oké, het fokschaap (of kofschip) is een spellingregel die eenmaal correct wordt toegepast in het woord verknoopt in regel 7, maar ik vraaf me af wie voor dat werkwoord dit ezelsbruggetje ooit nodig heeft (Google geeft drie treffers voor verknoopd en 48.600 voor verknoopt).

De ‘effecten van de taalhandelingstheorie’ zijn al interessanter. Dit zijn effecten die een spreker of schrijver bij een luisteraar of lezer zou kunnen willen bewerkstelligen. Bij mijn weten bestaat hier geen standaardlijst van, laat staan een ezelsbrug om die lijst te onthouden, maar het gaat dan meestal om zaken als ‘overtuigen’, ‘informeren’, ‘aanzetten tot actie’. Het soort ‘effect’ dat een gedicht zoals Ezelsbruggen wil bewerkstelligen heeft die lijsten vast nog niet gehaald. (Zoals John R. Searle, de vader van de taalhandelingstheorie, ook een harde dobber zou hebben aan de analyse van het mompelen van mantra’s tegen verpleegsters).

Maar het interessantst is polmo, met fokschaap het enige concreet genoemde ezelsbruggetje. Ik kende het niet, maar een kleine zoektocht leerde me dat het gaat om persoonsvorm, onderwerp, lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp, overig . In sommige lesmethoden is dat de aangeraden volgorde om een zin in het Latijn of het Grieks te benaderen bij het vertalen: zoek eerst het werkwoord op en daarna de argumenten bij dat werkwoord in de opgegeven volgorde.

Het aardige is dat je met geen enkele zin in Heytzes gedicht ver komt met die methode (probeer het maar), al is het maar omdat ze vrijwel allemaal samengesteld zijn en voor bijzinnen is in dit eenvoudige schema geen plaats. En wat is bijvoorbeeld het meewerkend voorwerp bij ‘doorgeven’ in de eerste regel?

Zo blijven alleen de tafels van vermenigvuldiging over: tafels die je ooit zult wegdoen.

Marc van Oostendorp

Ademhalen onder de maan is bezig met een blogtournee, een cyclus besprekingen op allerlei weblogs. Dit is een vrijwillige bijdrage aan die tournee.