Ik begrijp iets niet over smileys. Waarom tekenden mensen in de negentiende eeuw nog niet van die vrolijke gezichtjes aan het eind van een zin? Dat was toen nog makkelijker geweest dan nu, in ieder geval in brieven: nog steeds kun je makkelijker een gezichtje tekenen dan typen 🙂
Een verklaring die je weleens hoort is dat we door de nieuwe media nu eenmaal veel sneller zijn gaan schrijven. Een sms’je is zo verstuurd, bij het chatten moet je nóg sneller zijn, en de snelheid van die media is op de een of andere manier overgegaan naar de wat langzamere media zoals e-mail.
Maar hoe vaker ik die verklaring hoor, des te minder hij bevredigt.
Smileys typen maakt elektronische communicatie allesbehalve sneller. En maakt de berichten ook niet korter, al is het maar omdat zo’n smiley dogen communiceert die je normaal gesproken niet uitschrijft (‘dit is een grapje’, ‘ik betreur het voorafgaande’), al is het maar omdat ze volgen uit het voorafgaande.
Heeft het dan te maken met het feit dat de schrijftaal spreektaliger wordt? Maar hoe zit dat dan? Waarom waren persoonlijke brieven vroeger dan niet zo spreektalig dat ze ook smileys bevatten? Toen ik jong was — ja lezer, ik ben ook ooit jong geweest — schreef ik nog brieven met de hand met vriendjes en vriendinnetjes. Het enige dat in de buurt kwam van een smiley was dat je xxx schreef onder een brief, waarbij die x stond voor een zoen (je zou het kunnen zien als een tekeningetje van een zoenende mond). Wanneer iemand erg verliefd was, tekende ze soms een hartje.
Evolutie
Iets anders kan ik me niet herinneren. Waarom niet? Was het toen soms niet nodig om af en toe duidelijk te maken dat je iets ironisch bedoelde in geschreven taal?
In zijn prachtige boek Reading in the brain laat Stanis Dehaene zien dat alle schriftsystemen — ons Latijnse schrift via het Arabisch tot en met Chinese karakters — altijd in hetzelfde deel van de hersenen is opgeslagen. Dat is op zich verrassend: hoe kan het dat alle mensen in alle culturen datzelfde deel gebruiken voor lezen — er valt nauwelijks aan te nemen dat dit een aangeboren vaardigheid is met een door de evolutie aangewezen gebiedje.
Volgens Dehaene komt het doordat dit nu eenmaal de beste oplossing is: het gebiedje dat we allemaal gebruiken is het visuele hersengebied dat nu eenmaal het dichtst zit bij het gebied waar we de klanken van taal verwerken.
Klinken
Dat gebied wordt verder (en wel evolutionair bepaald) gebruikt om om driedimensionaal te kunnen zien. Dat verklaart volgens Dehaene dan ook visuele overeenkomsten tussen schriftsystemen op de wereld. Zo is een T-achtige vorm heel gebruikelijk in schriftsystemen (soms als onderdeel van een ingewikkelder teken) en T-vormen kunnen herkennen is heel nuttig om te zien dat iets voor iets anders staat (de lijn omhoog wordt afgebroken door een vlak dat kennelijk voor die lijn is komen te hangen).
Aan de andere kant maken schriftsystemen, nog steeds volgens Dehaene, nooit gebruik van vormen uit een ander visueel gespecialiseerd gebied van de mens: dat van gezichtsherkenning. Oogvormen of kaaklijnen zul je vergeefs zoeken in volwaardige moderne schriftsystemen. Dat komt doordat het visuele gebied te ver van het fonologische gebied in de hersenen afligt.
Volgens mij werpt die theorie een nieuw licht op het verschijnen van smileys. Het is een teken dat moderne schrijftaal niet meer op spreektaal gaat lijken, maar er verder vanaf komt te liggen; het is een teken dat niet ieder teken dat we uittypen nog langer in ons hoofd tot klinken hoeft te worden gebracht.
Allereerst gelukkig Nieuwjaar! Wat een geweldig artikel alweer! Het doet me stilstaan bij wat ik gister blogde, een post met een (treurende) smiley erin: ik citeerde hem uit een sms'je, uit empathie. Wat hij communiceerde, was inderdaad veel meer dan een versterking van een droevige mededeling: hij vertelde een eeuwig verhaal van moeders en dochters, van ouderliefde en afscheid. Aan de schoolpoort. 😉
Je historische duiding over het gebruik van smiley's is interessant.
Volgens mij is er nog een ander, belangrijk aspect: in snelle communicatiemedia is het onontbeerlijk om aan te geven dat je iets 'ironisch' bedoelt. Letterlijkheid rules immers op het internet. Over dat ironie-probleem heb ik destijds een aantal quotes samengebracht op mijn blog. Vooral schrijver Alfred Birney omschrijft het helder:
“Het internet heeft geen plaats voor ironie. Ik weet niet waar dat aan ligt. Er zou geen verschil moeten zijn tussen een tekst op papier en een tekst in een blog die je op je beeldscherm leest. Maar dat verschil diende zich al snel aan toen het e-mailen rond de eeuwwisseling een enorme vlucht nam. Je moest leren schrijven met emoticons, wilde je goed begrepen worden. De smiley is het bekendste voorbeeld. Vergeet je die achter een ironische zin te plaatsen, dan kan je in de problemen komen en soms woedende reacties oproepen.”
meer over ironie op internet in deze twee berichten (met oa statements van Komrij, Bernlef, Campert…)
http://jjpollet.wordpress.com/?s=smiley
Sluit me bij Jan aan en voeg er aan toe dat smileys in brieven nooit nodig waren omdat je je bedoelingen in de stijl en vormgeving van je zinnen kunt uitdrukken. In gesprekken doe je dat met stembuigingen, mimiek en gebaren. Chats verlopen net zo snel als gesprekken maar moet het zonder die ondersteuning stellen. Vandaar de smiley – of zo luidt mijn theorie, die trouwens aansluit op wat ik eerder opmerkte bij dit blogbericht.
Er zijn een aantal problemen met deze theorie, die veronderstelt dat mensen zich als het even kan in 'stijl en vormgeving van hun zinnen' uitdrukken. In de eerste plaats is het tikken van een smiley niet speciaal snel. Maar in de tweede plaats worden smileys ook gebruikt in bijvoorbeeld e-mails. Waarom? Waarom daar niet gekozen voor die stijl en vormgeving?
Ik had het onlangs gelezen, maar ik kon het zo gauw niet meer vinden: er zijn wel 19e eeuwse emoticons gevonden, maar toen golden ze als "typographical art." zie hier.
Ik heb trouwens wel de indruk dat ook in oudere brieven of kaarten wel eens "geheime" tekentjes gebruikt werden die bijvoorbeeld in de amoureuze sfeer lagen. Het zal wel te ver gaan om middeleeuwse tekeningetjes in manuscripten ook zo te duiden, maar er wordt natuurlijk wel al heel lang getekend waar er geschreven wordt.
En nou ik er toch over nadenk: wat is het verschil tussen typografische tekens als haakjes, vraagtekens en puntjes en een smiley? Ik snap wel dat een smiley iets anders aanduidt, maar in hoeverre verschilt dat eigenlijk van typografie? Er is al vaker gepleit voor een typografisch teken voor ironie (in aansluiting op vraag en uitroep), maar de smiley (of de knipoogsmiley) lijkt die functie te hebben overgenomen. Uit de historische literatuur ken ik ook het procédé om met een reeks van puntjes of sterretjes een veelbetekenend (of discreet) zwijgen uit te drukken, daar komt ook emotie bij te pas zou ik zeggen. Ook het onderstrepen voor extra nadruk lijkt me al oud.
De meeste smileys bestaan uit twee toetsaanslagen: is dat er een te veel?
Zou je het schrijven van een mailtje willen vergelijken met het schrijven van een heuse brief? Ik niet. Niet alleen de vorm zelf, ook de hele wereld eromheen, het tempo ervan is veranderd.