“Daar gaan we weer”, schrijft het weblog GeenStijl vanavond. “Het Sinti en Roma Forum heeft producenten van ZIGEUNERSAUS gevraagd om te stoppen met de naam ZIGEUNERSAUS.” Als grappig alternatief komt de website vervolgens met een aantal alternatieven voor het woord zigeuner, zoals steeltokkie en Uitkering + Mercedes 500.
Ook elders op het internet proef ik vooral meewarigheid.
‘Het heeft even geduurd, maar we hebben een waardige vervanger gevonden voor de beruchte negerzoen’, schrijft Spits bijvoorbeeld. De NOS meldde dat de Duitse fabrikant het ook allemaal maar onzin vond: “De saus wordt al meer dan 100 jaar verkocht met het etiket zigeunersaus.”
De journalist Joris van Casteren schreef op Facebook: “Zigeunersaus in opspraak, het was te verwachten na negerzoen en ‘aangaan als een Turk’-perikelen. Maar woorden (…) verbieden vanwege een vermeende betekenis is ook een vorm van discriminatie.” Op Van Casterens berichtje wordt vooral jolig gereageerd: Russisch ei en blanke vla zijn ook beledigend, en hoor je ooit een Jood over de Jodenkoek?
We zijn het dus allemaal eens met die Duitse fabrikant: zigeunersaus is maar een woord, en al zo lang in gebruik – moeten die mensen daar nu nog over klagen.
Hoewel, er is toch ook wel een probleem. Zigeuner is een scheldwoord voor een groep die tijdens een niet onbelangrijke deelperiode van de honderd jaar dat die Duitse sausboer zijn product op de markt bracht, systematisch werd uitgeroeid.
Zigeunersaus is daarom niet te vergelijken met jodenkoeken; het zou te vergelijken zijn met een Duitse bakker die ‘al honderd jaar’ smauzenkoeken in de aanbieding heeft en er daarom maar niets aan doet. De reacties zijn ermee te vergelijken alsof GeenStijl daar grapjes over maakt en het heeft over christelijke-baby-eet-tokkies.
Het gaat er bovendien als ik het goed zie, niet om dat de Roma het woord Zigeunersaus willen afschaffen; ze willen af van die merknaam. Je kunt er eventueel best over discussiëren of dat wel of niet een goed idee is. Maar dat zou wel serieus moeten gebeuren; smakeloze grappen en meewarigheid lijken mij ongepast.
Een scheldwoord? Volgens mij is zigeuner net zo min een scheldwoord als (inderdaad) jood, (maar ook) Lap, Eskimo of neger. Lap heeft hoogstwaarschijnlijk niks met vodden te maken, Eskimo hoogstwaarschijnlijk niet met rauw vlees, neger betekent niets anders dan zwart. Natuurlijk, zigeuners, Lappen en Eskimo's noemen zichzelf anders. Maar dat wij de Magyaren 'Hongaren' noemen, maakt dat nog niet tot een scheldwoord. Net zo min als 'Dutch' een Engels scheldwoord voor Nederlanders is.
Nu snap ik ook wel dat namen, ongeacht hun onschuldige oorsprong, scheldwoorden kunnen wórden. Maar dat gebeurt eigenlijk altijd pas wanneer de groep in kwestie zich – ongetwijfeld terecht – gediscrimineerd voelt en zich vervolgens tegen de traditionele naam gaat verzetten. Waarna de nieuwe naam natuurlijk mettertijd het nieuwe scheldwoord wordt, tenzij de discriminatie afneemt. Maar die afgenomen discriminatie is op geen enkele manier te danken aan het nieuwe labeltje.
In veel gevallen blijft de oude naam trouwens nog lange tijd óók in gebruik, om de nieuwe te verklaren. Dus: Inuït (zoals de Eskimo's liever heten) en Sami (de moderne naam voor Lappen). Tel uit je winst.
Hoe dan ook: ik vind de lacherigheid over zigeunersaus terecht. De Roma, de SInti, de zigeuners, de Gypsies en de gitanes schieten geen barst op met een andere merknaam.
"Neger betekent niets anders dan zwart"? "Neger" betekent véél meer dan "zwart". Het gaat niet om de etymologie van een woord, maar om het gebruik. Als een bepaald gebruik als discriminerend wordt ervaren door een minderheidsgroep, is het niet meer dan hoffelijk om het woord te vermijden. Wat pas echt verbazingwekkend is, is de weerstand onder niet-zigeuners en niet-negers etc. om die meer hoffelijke woorden te gebruiken.
Ik ben het helemaal eens met Gijsbert Rutten en begrijp niet waarom iemand als Gaston Dorren zo ongevoelig kan reageren.
De stem van Roma en Sinti wordt zelden gehoord in het publieke domein, maar er zijn kennelijk grote groepen onder hen die 'zigeuner' als beledigend ervaren. Zij stellen een alternatief voor. Zoals ik in mijn stukje al schreef: je kunt daar eventueel over discussiëren, met tegenargumenten komen (ik ken ze niet, en lees ze niet bij Gaston; alleen dat HIJ het woord niet beledigend vindt, maar dat lijkt me minder belangrijk dan wat de betrokkenen vinden).
De naam 'zigeuner' staat voor deze mensen gelijk aan een langdurige, bloedige en afgrijselijke geschiedenis van vervolging en onderdrukking die zijn weerga bijna niet kent – en die zich óók in Nederland en Vlaanderen heeft afgespeeld. Zij willen dat woord niet meer horen. Ik begrijp echt niet wat daar nu zo lachwekkend aan is, behalve in die zin dat helaas voor sommige mensen kennelijk iedere vorm van fatsoen, van niet bewust kwetsen, lachwekkend is.
Hetzelfde geldt m.m. inderdaad voor 'neger', maar niet voor 'Jood' dat een neutrale term is (er bestaat geen neutraler alternatief).
Volgens mij ruikt het forum een afkoopsom.
Gijsbert, ik zei er hierboven al nadrukkelijk bij dat 'ik ook wel snap dat namen, ongeacht hun onschuldige oorsprong, scheldwoorden kunnen wórden'. Dus dat 'neger' oorspronkelijk zwart betekent, neemt niet weg dat dat woord op zeker moment een vervelende klank kan krijgen, en inderdaad heeft gekregen.
Marc, Het is niet dat IK veel van die woorden niet beledigend vind, het is dat de hele omgeving waarin ik Nederlands spreek die woorden lange tijd gebruikt heeft zonder er iets beledigends te bedoelen. En nog steeds geldt dat ik (en volgens mij niet alleen ik) neutraal over 'zigeuners' kan praten, maar ook, als ik dat zou willen, hele beledigende dingen over Roma en Sinti kan zeggen.
Dat de groep in kwestie slachtoffer van genocide is geweest, daar ben ik me scherp van bewust. De nazi's hadden het gemunt op Juden, op Zigeuner, op Kommunisten, op Homosexuelle. Alleen, dat waren geen scheldwoorden. En drie van die groepen zijn zichzelf dan ook gewoon zo blijven noemen.
Hoe dan ook, in de praktijk conformeer ik me doorgaans gewoon, zeker als het gaat om groepen in de samenleving waar ik zelf ook deel van uitmaak (Lappen en Eskimo's kom ik zelden tegen). Ik doe dat omdat ik anders onaardige verwijten als 'ongevoeligheid' naar mijn hoofd krijg. Maar de 'joodse aanpak' – trots blijven heten hoe je heet – spreekt me een stuk meer aan dan een carrousel van naamsveranderingen. Ik hoef hier denk ik niet op te sommen hoeveel namen er de laatste decennia voor landgenoten met een donkere huid en voor mensen met buitenlandse (groot)ouders hebben gecirculeerd.
Toch is er een verschil tussen 'Jood' en 'zigeuner'. Een daarvan is dat 'Jood' duidelijk zelf een… Joods woord is, of in ieder geval een woord dat verwijst naar de Joodse geschiedenis. Zigeuner (of gypsy) zijn duidelijk woorden die altijd de functie hebben gehad om de desbetreffende personen uit te sluiten.
Ik neem onmiddellijk aan dat veel mensen vinden dat 'zigeuner' een reuzeneutraal woord is, maar ik begrijp niet zo goed waarom die mensen dan niet willen aannemen dat het desondanks vervelend klinkt. Ik weet zeker dat mensen vroeger heel vertederd waren over 'nikkertjes' en 'Joodjes' en 'pindachinezen' en toch geldt het niet langer als beschaafd om zulke woorden te gebruiken. Zoals men wat mij betreft ook niet in het openbaar om het minste of geringste in vloeken uitbarst.
Het heeft misschien te maken met een duidelijk verschil tussen Joden en Roma: de eerste groep is zeker al meer dan honderd jaar sterk geïntegreerd in de samenleving en heeft een veel duidelijker eigen stem. Daarom zijn door anderen verzonnen scheldwoorden onacceptabel geworden. Roma hebben daarentegen veel minder duidelijk een prominente stem in het maatschappelijk debat; daardoor kunnen mensen veel makkelijker denken dat zigeuner een 'neutraal' woord is: ze komen nooit iemand tegen die het daar niet mee eens is.
Er is, tot slot, ook geen sprake van een carroussel. De Roma en Sinti noemen zichzelf met trots Roma en Sinti. Er is geen enkele reden om te denken dat dit verandert wanneer anderen hen ook zo gaan noemen, of zelfs die term met negatieve karakteristieken gaan verbinden. De discussie is kortom een heel andere dan die over allochtonen, e.d.
In mijn ogen haal je, met permissie, ook een aantal dingen door elkaar. Het gaat hier om de verandering van een merknaam, niet om mensen die zeggen dat het woord 'zigeuner' niet meer in het woordenboek mag staan of door de gewone taalgebruiker gebruikt mag worden. Het feit dat die Duitse fabrikant dat kennelijk 'al honderd jaar' (dat wil zeggen ook midden 20e eeuw) gebruikte, en dat zelfs unverfroren als argument gebruikt, lijkt me eigenlijk argument genoeg om dat serieus te nemen.
En nogmaals: het gaat me in mijn stukje helemaal niet om dat woord. Ik zeg expliciet dat je daar best over kunt discussiëren. Het gaat erom dat er lacherig om wordt gedaan. Ik vind dat afschuwelijk.
Het zij overigens verre van mij jou ongevoeligheid te verwijten – daarvoor meen ik je wel een beetje te kennen. Maar je reactie zie ik wel zo, en dat verbaast me dus.
Je schrijft:
'daardoor kunnen mensen veel makkelijker denken dat zigeuner een 'neutraal' woord is: ze komen nooit iemand tegen die het daar niet mee eens is.'
Maar is een woord dan niet wat de gebruikers denken dat het is? Er bestaat toch geen taalgezag buiten de gebruikers? Iets kan toch geen scheldwoord *zijn* als geen van de gebruikers het als een scheldwoord *ervaart*? Degenen die vroeger 'joodje' of 'pindachinees' zeiden, wisten verdomd goed dat ze daarmee niet de keurige neutrale term kozen, ook al kwamen ze er in het algemeen sociaal gezien wel mee weg.
Als de groep in kwestie vervolgens vraagt om zo'n woord uit een merknaam te bannen – júíst uit een merknaam, waarin de naam amper nog betekenis heeft en die eigenlijk alleen pósitieve associaties oproept – kan ik me een zekere lacherigheid goed voorstellen. Hoeveel goede redenen de Roma vérder ook hebben om te klagen over hun maatschappelijke positie. Misschien is lacherigheid niet de meest wellevende reactie, maar goed, wellevendheid is ook niet het definiërende kenmerk van de publieke meningsuitwisseling.
Precies, de gebruikers bepalen dat. Daar zit 'm de kneep.
We stellen nu vast dat er twee groepen zijn. De mensen die klagen horen kennelijk iets beledigends in de term. Jij en de mensen die jij kent doen dat niet. (Het is dus niet waar zoals jij stelt dat *geen van de gebruikers het als een scheldwoord ervaart*, tenzij je aanneemt dat de klagers leugens verspreiden.)
Hoe nu? Wie heeft er dan gelijk? Dat valt nu natuurlijk niet meer te zeggen. Tellen ('de meerderheid beslist') is een optie, maar zoals altijd geldt: een democratie gaat niet alleen over het absolute gelijk van de meerderheid maar ook over het respect voor de minderheid.
En ik zou dan stellen: als het weinig moeite kost om een ander woord te gebruiken – een woord dat geen mensen kwetst zoals 'pittige saus' of 'Roma en Sinti' –, is er weinig reden om dat na te laten, of om daar enorme ophef over te maken, of allerlei flauwe grappen te verkopen. Dit soort wellevendheid, die ook nog eens niets kost, zou best tot de publieke ruimte mogen behoren.
Er schijnt in Duitsland nogal in de volksetymologie geloofd te worden dat "Zigeuner" komt van "Ziehende Gauner", wat zoveel betekent als rondreizende crimineel. In die context kan ik me voorstellen dat Roma en Sinti van de naam af willen. En waarom zouden we eigenlijk zo hechten aan die naam? Hebben de Roma en Sinti de saus überhaupt uitgevonden? We noemen die rode smurrie voortaan gewoon Balkansaus en iedereen is blij.
Er zit veel in wat je hier zegt. Ik kan er dan ook een eind in meegaan, maar met twee kanttekeningen:
* Nee, natuurlijk liegen de klagers niet, daar ga ik althans niet van uit. Ze zijn alleen geen gebruikers van de term. Maar goed, ervan uitgaande dat ze tot dezelfde taalgemeenschap behoren, hóren ze de term natuurlijk wel.
* Kost het wel zo weinig moeite om een woord te veranderen? Dat waag ik in twijfel te trekken. Je kunt het proberen natuurlijk, en op papier lukt het ook wel – zeker zo'n merknaam. Maar in alledaags gesproken Nederlands hoor ik nog steeds geregeld 'neger' (en niet alleen als zelfaanduiding), en sowieso Eskimo en Lap en zigeuner. En het zal mijn gevorderde leeftijd zijn, maar ik spreek ook nog steeds van ziekenfonds, van PTT en de giro, en niet uit tegendraadsheid.
Ik denk dat op zijn vroegst de volgende generatie volautomatisch Inuït en Sami zegt. En Roma. (En in Groot-Brittannië zegt dan iedereen nog steeds Gypsies, in Frankrijk tsiganes en in Spanje gitanos, de bofkonten. Want daar noemen de Roma zichzelf zo.)