Een vroegmiddeleeuws Nederlands woord voor passieve homoseksueel
In de vroege zesde eeuw vond er een gebeurtenis van groot taalkundig belang plaats. Toen lieten de Franken namelijk hun gewoonterecht opschrijven. De Franken waren een Germaanstalige volkerengroep die in de vijfde eeuw het Romeinse rijk waren binnengevallen en een koninkrijk hadden gesticht dat zich uitstrekte van het Duitse Rijnland tot Noord-Frankrijk. Hun gewoonterecht noemden de Franken de Lex Salica (de Salische Wet) dat ze in het Latijn lieten opschrijven. Dit Latijn was op veel punten al de weg naar het Frans op gegaan en verschilt veel van het Latijn uit de Klassieke Oudheid. Deze Latijnse tekst is daarom erg waardevol voor wetenschappers die de geschiedenis van het Frans bestuderen. Maar dit is nog niet alles. In de Latijnse tekst vinden we namelijk ook woorden die ingeleid worden door Mallobergo wat ‘op de maalberg’ betekent. De ‘maalberg’ was de heuvel waar de Franken gewoon waren hun rechtszittingen te houden. Deze ‘Maalbergse’ woorden zijn ofwel in de Germaanse volkstaal, ofwel in de Romaanse volkstaal opgetekend. Ook daarom is de Lex Salica voor de historisch-taalkundige erg interessant.
Erg interessant is dat we in de Lex Salica ook een ‘Maalbergs’ woord voor passieve homoseksueel vinden. Dit woord bevindt zich in het wetsartikel over scheldwoorden. Schelden in de vroegmiddeleeuwse samenleving was een aantasting van de familie-eer en kon vergolden worden met geweld. Om dit geweld in te dammen bestonden er compensatiegelden en voor het scheldwoord voor passieve homoseksueel moest de schuldige partij een vrij hoog compensatiegeld betalen. Een vrij man kon in de vroegmiddeleeuwse cultuur namelijk niet de passieve rol in een homoseksuele relatie innemen. Deze passieve rol werd als ‘vrouwelijk’ beschouwd en was net zoals bij de Grieken en de Romeinen aan slaven voorbehouden.
Het desbetreffende woord geeft een volkstalige uitleg van het Latijnse cinaedus wat ‘schandknaap’ betekent. De volledige passage luidt als volgt:
“Als iemand een ander schandknaap (Latijn: cinaedus) zal hebben genoemd, in het Maalbergs [volkstalig woord], hiervoor 600 denariën ofwel 15 solidi, als hij schuldig wordt bevonden.”
Het volkstalige woord staat in de handschriften van de Lex Salica in twee verschillende vormen. In het belangrijkste handschrift uit de negende eeuw vinden we de schrijfwijze
.jpg) |
|
Fig 1, Paris BnF lat. 18237 folio 82 (9de eeuw)
|
Desalniettemin is er een betere oplossing denkbaar. In een andere redactie van de Salische Wet vinden we het woord namelijk als.
Het interessante is dat dit woord zowel in het Duits als het Frans overleefd heeft. In het Beierse dialect verwijst quinze nog steeds naar het vrouwelijk schaamdeel. In de Franse dialecten die het dichtst bij de taalgrens met het Nederlands en het Duits liggen, vinden we ook sporen van het Germaanse woord *kwint. Zo zei men vroeger in Le Havre couitte voor prostituée. In Wallonië bestond het dialectwoord kine dat zowel ‘kont’ als ‘vagina’ betekende. Deze woorden lijken door de Franken meegenomen te zijn naar Wallonië en Frankrijk en getuigen van de Germaanse taal die vroeger daar gesproken werd.
Wat ook de juiste lezing van het Maalbergse woord zij, het is duidelijk dat we hier met het oudst overgeleverde Germaanse woord voor passieve homoseksueel van doen hebben. Wanneer we aannemen dat de taal van de Maalbergse glossen ‘Oudnederlands’ is, betekent dit dat we een Oudnederlands woord voor homoseksueel uit de zesde eeuw na Christus hebben. Daarmee is het woord niet alleen taalkundig van groot belang, maar ook cultureel. Het geeft namelijk een zeldzame blik op de vroegmiddeleeuwse alledag; meer precies, de scheldpartijen die moeten hebben plaatsgevonden in vroegmiddeleeuws Frankrijk en België en de omgang van een Germaanse krijgerscultuur met genderrollen en homoseksualiteit.
Er staan een aantal woorden tussen < en >, bijvoorbeeld "". Helaas leest de browser dit als een HTML-tag. Graag < door < en > door > vervangen om de tekst weer leesbaar te maken.
In deze zin is een woord weggevallen: "Desalniettemin is er een betere oplossing denkbaar. In een andere redactie van de Salische Wet vinden we het woord namelijk als ." Welk woord moet er staan tussen "als" en de punt?
De Salische Wet is zeker zeer, zeer oud (Nederland gidsland!), maar in het Oudnoors heb je ergi (verwant met erg) en andere scheldwoorden die ook 'bottom' betekenden, en die niet alleen geld maar ook uitbanning kostten. In de Noorse wetgeving is dit pas in de 13de eeuw geattesteerd (in de Grágás of "Grauwe Gans Wetten"). De (misschien 9e-eeuwse) runensteen van Björketorp heeft al een met ergi verwant (Oernoors) scheldwoord, maar het is onduidelijk of dit iets te doen heeft met 'onmannelijkheid'.
In de skaldische poëzie komen deze specifieke scheldwoorden schijnbaar niet voor, maar helden en goden noemen elkaar 'bottom' héél vaak. Deze oeroude Germaanse traditie werd het afgelopen jaar opnieuw geëerd, wanneer een bioscoop in Sjanghai heeft een filmposter opgehangen met Thor en Loki in een zeer compromitterende pose.