Het gebruik van het woord spannend is geloof ik aan het verschuiven. Het gebeurt langzaam – daar is het een verschuiving voor – en het is daarom moeilijk om er de vinger op te leggen.
Neem de recente aflevering van Zomergifjes hierboven. Na ongeveer 35 seconden ontspint zich de volgende dialoog tussen de presentator en de gast, Linda Duits:
– Heb je er zin in?
– Ja, best wel. Maar ik vind het ook best wel spannend.
– Ik ook.
Mijn indruk is dat je het woord spannend twintig jaar geleden nog niet op deze manier kon gebruiken. Ik kan dat zelf geloof ik nog steeds niet. Een boek kan spannend zijn, of een film, of een voetbalwedstrijd. En een examen kan dat, in uitzonderlijke gevallen ook. Maar deelname aan zomergifjes?
Moordenaar
Volgens het WNT betekent spannend “iemands zintuigen of functies tot verhoogde werkzaamheid brengend of volledig in beslag nemend; de aandacht of verwachting ten zeerste bezighoudend, en vervolgens ook: zeer onzeker van afloop of uitkomst.” Er zitten dus twee componenten in: die van verhoogde aandacht, en die van onzekerheid over de afloop.Die dubbele betekenis heeft het voor mij geloof ik ook. De onzekere afloop is een belangrijk component van de betekenis; iets waarvan ik weet hoe het gaat aflopen, vind ik niet zo snel spannend. (Strikt genomen is dat niet waar: een spannende film kan de tweede keer nog steeds spannend zijn, maar dat komt dan toch doordat je op de een of andere manier de illusie kan hebben dat de moordenaar deze keer wél succesvol zou kunnen zijn.)
Tandarts
Een iets andere betekenis die ik ook nog wel ken, en die meer met het eerste deel van de definitie (de verhoogde werkzaamheid van de zintuigen) te maken heeft, is een erotische: iemand die het heeft over een spannend werkmanskostuum wil dat kostuum in mijn beleving zo snel mogelijk van andermans lichaam verwijderen. Je kunt daarbij volkomen bekend zijn met de uitkomst van een en ander – het gaat in dit geval puur over de verhoogde werkzaamheid van de zintuigen.
Van Dale geeft trouwens als (relevante) betekenis alleen ‘de volle aandacht in beslag nemend’, en noemt de onzekere afloop helemaal niet.
Als je erop let hoor je de hele tijd mensen van alles en nog wat als spannend benoemen: “De tandarts gaat een gaatje boren en dat vind ik best wel spannend”, “Persoonlijk bloggen is soms best wel spannend“. (Vooral in combinatie met best wel is het gebruik dat ik bedoel goed te vinden.) Hier op Neder-L noemde columniste Leonie Cornips het onder andere spannend om door het gebouw van de Universiteit Maastricht te lopen en dat het taalgebruik op Twitter informeel is.
Het gaat daarbij geloof ik over een niet onversneden positief gevoel. Merk op dat Linda Duits bijvoorbeeld zegt dat ze het “best wel leuk” vindt om in Zomergifjes te zijn maar ook “best wel spannend”. Er zit daar dus kennelijk een tegenspraak, die in mijn betekenissen niet zit: het is raar om te zeggen dat een boek spannend is, maar ook leuk, of om datzelfde van werkmanskleding op te merken. Dat negatieve ontbreekt geloof ik ook bij Cornips, die de indruk wekt het onverdeeld leuk te vinden om in Maastricht te zijn en Twitterberichten te lezen.
Ik geloof dat het echt een verschuiving is: het houdt verband met de nieuwe betekenis, maar opent langzaam maar zeker nieuwere nuances. Het nieuwe gebruik is een wat fletsere versie van de twee componenten die het WNT al noemt. In het tijdperk van sociale media en Whatsapp neemt niets je zintuigen meer écht volledig in beslag. In een tijdperk waarin we alles onder controle hebben, hoeven we nergens meer zeer onzeker over te zijn. Dus breidt het woord spannend zich uit naar situaties waarvan je denkt: nou, laat ik het nog maar even aanzien.
Drie opmerkingen over deze boeiende observatie:
(1) Twintig jaar geleden hoorde ik dit gebruik van "spannend" voor het eerst.
(2) Ik hoor het vooral vrouwen op deze manier gebruiken.
(3) Dit lijkt mij de Nederlandse variant van het Engelse "exciting" dat al veel langer zo verwaterd functioneert.
Dank u wel. (1) is nuttig om te weten; wat betreft (2) zouden we eigenlijk nog wel wat onderzoek moeten doen (het is een gevoel dat zich bij meer taalveranderingen voordoet, en dat ik in dit geval ook deel, maar dat bij nader onderzoek vaak moeilijk meetbaar blijkt). Wat betreft (3): Zou je inderdaad bijvoorbeeld het dialoogje waarmee ik begin in het Engels kunnen vertalen?
– Are you looking forward to it?
– I am, but I also think it's rather exciting.
Mij klinkt dat heel vreemd in de oren, maar ik verkeer ook niet zo veel in de kringen van Engelstalige jonge vrouwen.
Ik weet niet of het 'm zit in een verschuivende betekenis van het begrip 'spannend' of in het populaire gebruik van relativerende toevoegingen als 'best wel'. Vroegâh, wellicht, had Linda Duits 'veel zin' in het interview gehad, maar had ze het tegelijkertijd ook 'heel spannend' gevonden.
In het Duits doet zich hetzelfde verschijnsel voor. Een paar jaar geleden hoorde ik iemand dit woord gebruiken met de betekenis van min of meer 'interessant, prettig', maar ook 'uitdagend'.
'Best wel' bestaat in het Nederlands inmiddels ook alweer minstens enkele decennia. Nee, het is echt het 'spannend' dat aan het veranderen is; ik denk dat je niet makkelijk iemand zult vinden die in een vergelijkbare context dertig jaar geleden 'best wel/een beetje/heel spannend' had gezegd. Geïnterviewd worden wás niet spannend, tenzij het er inderdaad om spande.
"Rather" is mij hier te formeel. Heel gangbaar is: It is kind of exciting.
Ja, prima. Maar de vraag blijft: kan dat 'exciting' ook gebruikt worden als iets dat mogelijk negatief is? In de voorbeelden die ik vind, is 'exciting' altijd positief. Sterker, ik vind voorbeelden als: "It is kind of exciting, but it is scary at the same time."
Exciting staat hier TEGENOVER scary. En 'scary' lijkt mij eigenlijk een vrij adequate vertaling van wat Linda Duits hierboven bedoelt van wanneer ze 'spannend' zegt. Haar zin zou je kunnen vertalen met:
– Yeah, kind of. But I also think it is kind of scary.
Maar dat is dus wel een heel ander woord.
Misschien is Linda Duits wel heel erg verlegen of is ze bang voor camera's; heeft ze schrik voor de confronterende vragen van de interviewer of weet ze uit ervaring dat ze, eenmaal aan de praat, er van alles uitflapt dat beter off the record had kunnen blijven. In zo'n geval voldoet haar "spannend" toch juist wél aan de definitie van het WNT: "Iemands zintuigen of functies tot verhoogde werkzaamheid brengend of volledig in beslag nemend; de aandacht of verwachting ten zeerste bezighoudend, en vervolgens ook: zeer onzeker van afloop of uitkomst."?
Mee eens, in de context van dit voorbeeld. Mijn punt inzake "exciting" was meer algemeen: de mate van betekenisverwatering of -verschuiving zoals die zich bij "spannend" voordoet.
Even nog een ander punt. Wat is het verband tussen het gebruik van het inflatoire "spannend" en de menselijke emotie? Boeken, films, televisiespelletjes, soapseries, games, theatervoorstellingen, voetbalwedstrijden roepen volgens sommige critici tweedehands emoties op. Menig presentator roept ter aanmoediging: "Er kan nog van alles gebeuren, het wordt nu heel erg spannend." (Gaap.) Alleen het echte leven kan spannend zijn.
Zoals ik Linda begrijp zit die 'onzekere afloop' er ook bij haar in. Het is voor het gesprek, dus ze weet nog niet hoe het gaat aflopen. Het is spannend, want waarschijnlijk gaat het allemaal goed, maar misschien krijgt ze ook wel vragen waar ze geen antwoord op weet of blijkt achteraf dat de kijker de aflevering helemaal niet leuk vond. Op diezelfde manier is de tandarts spannend: normaal gaat het goed, maar wat als het nu veel pijn doet? Een nieuwe baan is spannend want wie weet kan je er wel helemaal niets van. 'Spannend' wordt daarmee een iets eufemistischer synoniem voor 'eng'.
Volgens mij wordt het woord spannend al veel langer gebruikt voor situaties die tegelijk ook leuk of opwindend kunnen zijn. Ik weet niet wat die Zomergifjes precies zijn, maar het feit dat iemand op tv komt is naar mijn beleving vooraf zeker spannend. En niet door de volle aandacht of de afloop, maar spannend doordat zoveel mensen je kunnen zien, het is een opwindend idee. Ik denk wel dat mensen steeds vaker iets spannend noemen, maar niet vanwege social media en de zekerheden van het leven, maar juist doordat mensen op zoek zijn naar overdreven opwinding en beleving. Als je googelt op 'spannend restaurant', dan vind je een paar honderd hits. Alles is leuk tegenwoordig en spannend is daar ook een synoniem van opwindend van geworden. Maar misschien heb ik de conclusie niet helemaal begrepen, want ik snap de laatste zin eigenlijk niet. Wel opvallend dat Van Dale met zo'n beperkte omschrijving komt, misschien is die wel ouder dan het WNT.
Nog meer over 'spannend': https://blogs.fu-berlin.de/nederlands/2014/08/09/spannend/