Ook zeg maar in bijvoorbeeld: d’r moet gewoon hele nieuwe sfeer gecreëerd worden zeg maar, heeft betekenis. Spreker vindt dat ’t woord ‘sfeer’ niet helemaal uitdrukt wat hij wil zeggen. Het ofzodat in deze zinnen gebruikt wordt, kunnen we herleiden tot of zoiets (of zoiets). Van die betekenis is bij het tegenwoordige ofzo niet veel  meer over, maar waarom wordt het dan toch zo vaak gebruikt?

In zinnen als: ik denk dat als ik in Amsterdam ben dat ik misschien ook wel Amsterdamser ga praten of zo, heeft ofzo geen betekenis. Ook de omschrijving die Wikipedia van ofzo geeft, gaat hier niet op: ‘de zinsafsluiting of zo, die aan de betekenis niets toevoegt maar deze wel vervaagt, omdat de spreker zijn eigen uiting op losse schroeven zet.’ In de geciteerde zin is Amsterdamser allesbehalve vaag en losse schroeven zie ik ook niet. Maar waarom zegt iemand dan toch ofzo?

Van de gedachte dat ofzo een stopwoord is dat alleen een ruimte opvult (dus alleen maar stopt) en dat geen betekenis en ook geen functie heeft, ben ik teruggekomen. De woordgroep (of eigenlijk ’t woord) ofzo komt in het CGN 7855 keer voor. Een woord dat zo frequent gebruikt wordt, kan wellicht betekenisloos zijn, maar ’t moet een functie hebben, zag ik later in. En die functie oefent ofzo uit op ’t eind van de zin. In 60% van de gevallen (tokens) staat namelijk ’t op ’t eind van de zin. Waarschijnlijk zijn ’t er nog veel meer, maar ’t zoekprogramma van ’t CGN kan ze niet allemaal vinden en bijna achtduizend zinnen een voor een bekijken, is wat erg veel gevraagd.

Dat ofzo dat op ’t eind van de zin staat, heeft nooit accent of nadruk. Dat sluit aan bij wat ik herhaaldelijk geconstateerd heb, namelijk dat veel gewone zinnen, ook die zonder ofzo eindigen op een minder of niet beklemtoond woord. Voorbeelden:

A.
ik heb ’t daarnet met collega’s gedaan.

Ook de BIJZIN, die in spontaan gesproken Nederlands meestal eindigt op een deel van de werkwoordsgroep dat geen of weinig accent heeft, eindigt dus op een minder of niet beklemtoond woord:
B.
wat ik nou net al drie vier vijf zes keer gezegd heb.
waarmee hij al heel z’n zakenleven gewerkt had.
alsof ik tot bruidegom verheven werd.
dat zoiets door mensen gemaakt kon zijn.
dat die door iffe efficiency uh verbeteringen bereikt zou kunnen worden

Acteur Gijs Scholten van Aschat herkent die voorkeur voor een zwakbetoond zinseinde. In zijn masterclass ‘Voorlezen’ formuleerde hij ’t zo: ‘Een zin begint hier en eindigt daar. Dat is een boog met een natuurlijk verloop.’ (de Volkskrant 24 april 2012) En als je nu kijkt naar een zin als deze: ‘ik denk dat ik zaterdagavond naar mijn ouders ga of zo’, dan zie je dat ofzo ’t natuurlijke neergaande verloop van de zin nog versterkt.

Ofzo aan het eind van een zin of vóór een nieuw zinsgedeelte draagt aan dat zinsverloop dus het zijne bij. In die positie dirigeert ’t namelijk de intonatie van de zin naar omlaag en zorgt ’t dat de zin zacht neerkomt. Of zo is ’t landingsgestel van de Nederlandse zin. Hoor maar:

C.
maar ‘k zal een SMS sturen of zo.
omdat ik haar liever heb dan die andere of zo.
dat er niemand nog uit gaat eten of zo. 
of een uh een dossierkast die omver dondert of zo.
maar ze keek eigenlijk ja heel verbaasd of zo. 
ik kan echt niet meer tegen bier of zo.

Twee typen zinnen laten bij uitstek zien wat ik bedoel. Eerst hoofdzinnen die eindigen op een voltooid deelwoord en die daar meestal ook ’t zinsaccent op hebben:   
D.
‘k heb nog even naar Georgia gebeld of zo
 nou ‘k heb er nooit zo veel met ‘r gepraat of zo.
 nee ze heeft niet ingegrepen of zo.

Het andere is de gesloten vraagzin:

E.
ggg had je terugweg de wind tegen of zo?
ik bedoel dacht u dat nou nooit van papa of zo?
 nou heb je schade aan de auto zitten of zo?
heb je iets gehoord of zo?

Bij de zinnen in D en E is moeilijk te bepalen wat ofzo toevoegt aan de betekenis van de zin; ik zie er ook geen vervaging in. In zinnen met aardrijkskundige namen heeft ofzo regelmatig wel een betekenis, iets als ‘bijvoorbeeld’.
F.
van ggg we ggg gaan in Spanje wonen of zo 
dan zet ik m’n auto even in Amsterdam-Osdorp neer of zo 
omdat ik ’t naar Rotterdam heb gestuurd of zo.

om bijvoorbeeld van Thessaloniki naar uh naar I Igoumentiza te gaan of zo?

G.
maar die wa die rond twee uur is die weggegaan of zo.

Bij de zinnen van F en G is overigens iets bijzonders aan de hand. Bij alle twee deze zinstypes is ofzo eigenlijk een bepaling bij een woord dat middenin de zin staat. ’t Is daarvandaan gehaald en verplaatst naar ’t eind van de zin. Bij de zinnen van E stel ik me dat proces zo voor:
F.
rond twee uur of zo is die weggegaan > rond twee uur is die weggegaan of zo.
dat ze d’r twee maanden of zo mee samen was > dat ze d’r twee maanden mee samen was of zo.
zijn er maar tien mensen of zo binnen geweest > zijn er maar tien mensen binnen geweest of zo.
ik denk dat ze d’r twintig of zo heeft >  ik denk dat ze d’r twintig heeft of zo.

Deze verplaatsing is een soort prosodische verandering, een actie waardoor het ritme van de zin verandert en de zin een einde krijgt zonder klemtoon. Een zinsmodel dat blijkbaar favoriet is bij veel sprekende Nederlanders. Die voorkeur is er de oorzaak van dat ofzo ook gebruikt wordt op het eind van de zin zonder dat er verplaatsing plaatsgevonden hoeft te hebben; zie de zinnen in D. en E. Dan komt de vraag op wat er eerder was, het verplaatste ofzo met betekenis of het andere ofzo.

Ik denk dat het begonnen is met dat verplaatsen van ’t betekenisdragende ofzo = ‘ongeveer’. Toen dat in de uitloop van de zin terecht gekomen was, vervaagde de betekenis en bleef alleen de ritmische functie over. Daardoor kon ’t vervolgens ook gebruikt gaan worden om zinnen van een ander type een zachte landing te laten maken.

Ik illustreer de ontwikkeling van ofzo met een paar voorbeelden:
1. vorige week heeft ie ook twee dagen of zo gewerkt. (ofzo = ‘ongeveer’)
2. ze was van plan om inderdaad twee maanden te blijven of zo. (ofzo geëxtraheerd)

        
Van ofzo zijn twee spellingen in omloop, aan elkaar en los. De vaste spelling lijkt me de zinvolste.