Ineens hoorde ik hem ook: de nieuwe sj. Verschillende mensen hadden me er al op gewezen, en toen kwam er een dag dat ik naar een paar jonge vrouwen op de radio luisterde – altijd jonge vrouwen – en daar klonk hij luid en duidelijk.
De Zuid-Afrikaanse taalkundigen Daan Wissing en Andries Coetzee hadden hem bijvoorbeeld al in het Afrikaans gehoord en zijn begonnen met onderzoek daarnaar. Andries was deze zomer in Nederland en hoorde hem ook bij Nederlandse promovendae. En nu stuurde @JillyRocket me via Twitter een link naar een radio-reportage van deze zomer, en daar is hij in volle glorie te horen.
Luister hier zelf. Je hoort er jonge vrouwen praten over een jongevrouwenfilm in het radioprogramma EenVandaag. Ze doen het allemaal. Luister maar, bijvoorbeeld naar het begin van deel 2 van de opname: de verslaggeefster Laura Kors (Kosj) praat met een aantal zeventienjarige Amsterdamsen over de film The fault in our stars [stasj].
Het is een begrijpelijke ontwikkeling. De r in Kors en stars is al een tijdje aan het verdwijnen, maar ze doet dat niet zonder sporen achter te laten. Het woord hoor spreekt bijvoorbeeld niemand hetzelfde uit als ho: de klinker in hoor is onder de invloed geworden tot een lange oh ([ɔ]), en dat blijft zo als de r verdwijnt. Dus zeggen mensen hòòh in plaats van hoor. De r is als het ware in de klinker gekropen.
Op dezelfde manier beïnvloedt de r ook de s voor hij verdwijnt, en maakt er dus een soort sj voor. Het is ook niet zo gek: een modernejongevrouwen-r (de ‘Gooise r’) maak je met je tong als een propje achterin je mond. De sj maak je ook min of meer op die manier. Wie stasj zegt in plaats van stars, laat dus horen dat hij nog steeds wel de beweging maakt van de r, ook al is er voor die klank zelf geen plaats meer.
In het Noors is het al lange tijd aan de gang: Lars wordt er Lasj genoemd. Ook het dialect van Ameland heeft zo’n verandering ondergaan. En nu gaan de jonge vrouwen in Amsterdam er dus ook aan.
Er valt in deze opname nog veel meer interessants te horen. Jilly Rocket hoort er af een toe een r als een w uitspreken: de Volkskwant. Ik kan dan weer geen genoeg krijgen van de manier waarop Kosj het woord bankje uitspreekt: allebei de klinkers van het woord! Maar vooral de heel moderne melodie waarop ze dat woord vrijwel iedere keer zegt – met een daling in toonhoogte op de eerste lettergreep en dan ineens weer een hoge toon op de tweede.
Luister goed naar deze reportage. Zo spreken Nederlanders over dertig jaar allemaal. Ja, jij ook!
Interessant, vooral ook de laatste zin. Is het een misverstand dat de taal van volwassen sprekers nauwelijks meer verandert? Dat heb ik ooit eens gelezen, geen idee waar, maar blijkbaar is het niet zo.
Het lijkt ongeveer zo te zijn dat de taal op bepaalde niveaus nauwelijks meer verandert: je zinsbouw krijg je hooguit met enorme moeite nog een beetje anders als je een vreemde taal gaat leren. Maar hun woordenschat breiden mensen hun levenlang uit, en ook in details van de uitspraak blijven ze zich continu aan elkaar aanpassen. Beluister een willekeurige opname van iemand dertig jaar geleden en dezelfde persoon nu, en je kunt het constateren. Gigantische verschillen zijn het niet, maar waarneembaar zijn ze wel.
De opname heb ik twee keer beluisterd, maar ik hoor eigenlijk nergens een sj voor een r. De naam van de verslaggeefster wordt twee keer uitgesproken door Suzanne Bosman, maar ik hoor duidelijk Kors, en ook stars. Ook Kors zelf hoor ik duidelijk een maal stars zeggen en niet stasj. De tienermeisjes noemen nergens de titel van de film. Wel hoor ik een uitspraak van de drie tieners die vermoedelijk uit een goed milieu komen en je zou kunnen aanduiden met meisjes uit Amsterdam-Zuid. En ik hoor wel wat aan hun uitspraak van de r, volgens mij een mengeling van een Gooise-r en invloed van het Amerikaans. Een meisje spreekt de naam van de hoofdpersoon Augustus Weaver ook met een zeer Amerikaans accent uit.
Toch wil ik best geloven dat er wat aan de hand is met de r, en wellicht kan ik het niet goed horen. Wel ken ik nog een betrekkelijk jonge radio-presentatrice die uiterst beschaafd spreekt, maar vaak de r niet uitspreekt. Zo heeft ze het steevast over een 'pogamma' (ontbreekt twee maal de r) of over een gapje. Ze is woonachtig in Amsterdam, maar met roots rond Den Haag. En daar ken ik het niet uitspreken van de r al heel lang van.
Dan nog over Laura Kors. Ik hoor ook een wat eigenzinnige uitspraak van het woord bankje, maar dat kan iets persoonlijks zijn. Ook spreekt ze met een licht-rollende-r. Ik heb even gezocht en ze komt waarschijnlijk ook uit de regio Amsterdam. Een aantal jaren terug heeft ze ruim drie jaar als correspondente in Zuid-Afrika gewerkt. Mogelijk heeft dat nog invloed op haar uitspraak die door Zuid-Afrikaanse taalkundigen is opgemerkt, maar die ik kennelijk niet hoor.
Ik heb het idee dat de veranderde uitspraak van de r met name voorkomt bij vrouwen en veel minder bij mannen. En of iedereen dit in de toekomst gaat overnemen weet ik niet. Ik hoor ook nog wel eens plat-Haags in de media, en daar valt ook van alles over op te merken, maar dat straks iedereen plat-Haags gaat spreken bettwijfel ik.
Tot slot nog over spraak-verandering tijdens je leven. Dat geloof ik wel, dat verandert subtiel. En ik ken ook genoeg mensen die uit het zuiden, oosten of noorden naar de Randstad zijn verhuisd en in vrij korte tijd hun uitspraak hebben aangepast, dat gaat kennelijk vanzelf.
Ik herken me sterk in het commentaar van DirkJan. Eigenwijs als ik ben, ga ik twijfelen aan iets wat wetenschappelijk meer onderbouwd is dan mijn vluchtige intuïtie en dan heb je eigenlijk niet echt recht van spreken.
Er spelen bij mijn beoordeling nog twee zaken door het hoofd. De ene is dat iemand, als bij donderslag, een taaltje overneemt als hij ergens toevallig komt. Een medestudent bleek na een uitwisselingsweekend ineens het Gronings in zijn uitspraakschat te hebben opgeborgen en het was er maar met moeite uit te krijgen. Gewenning aan wat je hoort? En hoe snel moet dat dan gaan?
De tweede ervaring betreft een gesprek met mijn broer door de telefoon, waarbij ineens een opvallende stilte viel. Wat? Hoorde hij nou de stem van zijn vader? Maar dat kon niet. Spraak familiair bepaald? Of meer algemeen door de omgeving, tot zelfs een bijzondere omgeving aan toe?
O ja, Hebben jullie Ilse de Lange weleens "hoor" horen uitspreken?
Straks ga ik het stuk over die -sj nog echt geloven….
Als Vlaming vraag ik me eigenlijk af of Nederlanders wel horen dat ze alle s'en mouilleren tot een soort sj. De een doet het al duidelijker dan de andere, en de ene context leent er zich nog beter toe dan de andere (cf. de invloed van belendende palatale klanken als sommige r-achtigen). Het duidelijkst valt het op bij de verstemloosde z. Als Vlamingen Nederlanders (goed) parodiëren, zeggen ze dan ook niet ‘Ik heb de son zien sakken in de see’, maar iets in de richting van ‘Ik heb de sjon sjien sjakken in de sjee’.
Logisch, want de z wordt met een iets teruggetrokken tong, dus palataler gerealiseerd. Er lijkt me in Nederland een continuüm te zijn van sj-achtigen:
– de palataler wordende s
– de verstemloosde/-lozende z
– de goeie ouwe sj.
Misschien vallen ze op den duur allemaal samen. De s en de z lijken in elk geval goed op weg. In Vlaanderen zou volgens sommige taalkundigen de z ook beginnen te verstemlozen. Ik hoor daar niets van, maar zeker hoor ik geen palatere s’en. Er is in Vlaanderen nog geen toenadering tussen de s, de z en de sj, me dunkt. Dat is een probleem voor Nederlanders die Belgisch-Nederlands willen parodiëren, terwijl het omgekeerde steeds makkelijker wordt. De Nederlanders kunnen zich dan weer troosten met de gedachte dat ze allemaal meer en meer op Sean Connery gaan lijken, fonetisch althans.
Juist een vis weet niet dat hij in het water zwemt Zo zal het mogelijk ook voor mij zijn dat ik, als geïmporteerde Amsterdammer, de gesignaleerde uitspraak niet kan horen. Maar daar zijn dan de fonologen voor om die micro-subtiliteiten wel te onderscheiden. En ik vind het zeker een interessant onderwerp