Door Lucas Seuren
Onlangs hoorde ik op de gang buiten mijn kantoor iets gebeuren wat we volstrekt normaal beschouwen, maar wat eigenlijk vrij bijzonder is. Een student stond te wachten op een docent met wie ze een afspraak had. Toen hij wat later dan gepland aan kwam verontschuldigde hij zich daarvoor. De reactie van de student was dat het niet erg was, want nu kon ze bijpraten met een andere student die ze al lang niet gezien had. Dit is volstrekt alledaags; een excuus wordt geaccepteerd. Althans, zo lijkt het. Maar de student accepteerde de verontschuldiging helemaal niet, ze stelde dat die nergens voor nodig waren. En dat is eigenlijk best gek, want normaal verwachten we dat er maar twee reacties mogelijk zijn: een die meegaat in de actie en een die dat niet doet. En sprekers zetten alles op alles om ervoor te zorgen dat hun reactie in een van die vakjes te plaatsen is.
Wat betekent dat precies dat er maar twee reacties mogelijk zijn? De gemakkelijkste manier om het te begrijpen is wellicht aan de hand van vragen en antwoorden. Als een spreker een vraag stelt, zijn er twee opties: het antwoord kan voldoen aan de verwachtingen van de spreker, of het doet dat niet. De tweede optie wordt natuurlijk wat anders gebracht, maar het is nog steeds een antwoord op de vraag. In onderstaand dialoogje is de verwachting dat Tina op bezoek geweest is, maar het blijkt dat ze heeft gebeld.
Anne: Was je vandaag ook langs geweest dan?
Tina: Nee, ik had ze even gebeld.
Anne: Oh, oké.
Dat wil niet zeggen dat de gesprekspartner niks anders kan doen. Hij/zij kan het antwoord niet weten of de vraag kan problematisch zijn. Maar ook in dergelijke gevallen zal de gesprekspartner een poging doen om zo goed mogelijk mee te werken. Zo is hieronder te zien dat Anne, ondanks dat ze niet met zekerheid antwoord kan geven, wel een poging waagt. En in het tweede dialoogje geeft Suus aan dat de vraag weliswaar berust op een verkeerde aanname, maar ze legt alsnog uit waarom de familie met de auto op bezoek kwam.
Tina: Was ze vrij?
Anne: Ja, volgens mij is die vrij op maandag.
Suus: Ze kwam voor het eerst met de kinderen alleen naar mij rijden.
Mira: Oh, hebben zij een nieuwe auto?
Mira: Oh, hebben zij een nieuwe auto?
Suus: Nou, nieuwe auto, Wieneke is pas geslaagd!
In beide gevallen probeert de gesprekspartner de vraag – of eigenlijk de agenda van de vraag – zo goed mogelijk te beantwoorden. Het gebeurt maar zelden dat iemand in een reactie aangeeft dat de vraag helemaal niet gesteld had moeten worden, maar zelfs dan wordt de vraag nog wel beantwoord. In onderstaand dialoogje had Pim het antwoord op zijn vraag al moeten weten, toch geeft Loes nog antwoord:
Pim: Komt je moeder dan ook nog of niet?
Loes: Nee nee nee. Die zit in Italië hè.
Pim: Oh ja.
Loes: Nee nee nee. Die zit in Italië hè.
Pim: Oh ja.
Bij vragen is het dus heel duidelijk: er zijn standaard twee opties, en zelfs als een antwoord eigenlijk niet mogelijk is, zal een gesprekspartner nog proberen om antwoord te geven. Vreemd genoeg lijkt het bij excuses dus niet zo te werken.
Wat is een excuus eigenlijk? De spreker beweert ermee dat hij/zij iets gedaan heeft wat de gesprekspartner op een bepaalde manier schade heeft berokkend, en verzoekt om daar geen consequenties aan te verbinden. Denk aan een minister of staatssecretaris die probeert een motie van wantrouwen af te wenden. Als de Kamer de excuses aanvaardt, dan is de motie niet nodig of krijgt in ieder geval geen meerderheid.
In een Kamerdebat zien we dus weer dat er maar twee opties zijn: wel of niet aanvaarden. Maar in alledaagse gesprekken komt daar een derde optie bij: afwijzen. Dat wil zeggen, de gesprekspartner geeft aan dat de spreker zich helemaal niet hoeft te verexcuseren. Dat is subtiel anders dan excuses afwijzen. Als de spreker geen sorry hoeft te zeggen, dan kan de gesprekspartner de excuses ook niet aanvaarden.
Waar bij vragen dit best problematisch is (zie nogmaals het dialoogje tussen Pim en Loes), is het bij excuses juist de gewenste koers. In onderzoek naar het Amerikaans- en Brits-Engels laat Jeffrey Robinson ziet dat dergelijke reacties dé manier zijn om te reageren op een excuus. Hij beschrijft een aantal varianten: de spreker heeft met zijn problematische handeling geen schade berokkend, of de spreker heeft zelfs helemaal geen problematische handeling gedaan. De reactie zoals van de student zou onder de eerste categorie vallen. Sprekers doen dit volgens Robinson vanwege “social solidarity”; de relatie tussen de gesprekspartners is geen onrecht aangedaan.
Maar wat gebeurt er dan als excuses aanvaard moeten worden? Dit gebeurt blijkbaar maar zelden, en Robinson heeft er dan ook geen antwoord op. Als het gebeurt, wordt het volgens mij vaak grappig gedaan – “vooruit dan maar.” En misschien worden excuses alleen aanvaard in institutionele settings, of situaties waar sprekers geen hele hechte band hebben. Een optie om dit verder te onderzoeken zou zijn om te kijken naar andere situaties waarin scheve machtsverhoudingen worden gecreëerd; hoe gaan sprekers daarmee om. Het maakt in ieder geval duidelijk hoe belangrijk de sociale dimensie is in alledaagse interactie.
Interessant fenomeen inderdaad. Ik zag laatst deze lezing van Zizek waarin hij datzelfde fenomeen met Lacan verklaart. Waarschijnlijk wordt psychoanalyse hier als vloeken in de kerk beschouwd, maar het is desalniettemin een interessante gedachte denk ik.
Ik meen mezelf te herkennen in de betreffende student, in ieder geval bevond ik me onlangs in dezelfde setting en situatie.
Een echt informele variant van excuses aanvaarden heb ik helaas nog niet ontdekt, die zou me goed van pas komen! 'Geeft niet' op excuses is (bij mij) vaak een automatische reactie bij gebrek aan een beter antwoord, hoewel het soms fijn zou zijn om op een iets luchtigere manier te kunnen zeggen 'Excuses aanvaard, en dan nu snel door met die afspraak, want ik moet nog ergens heen'.