Door Maartje Lindhout
| Waar ga je heen dan? |
Wat Hollanders (onder wie ikzelf) vaak schijnen te doen, is dan achter een vraag plakken. Misschien ken je het wel. Waar ga je heen, dan? Moet je niet naar school, dan? Hoe oud is hij, dan? Ik doe het al zo lang en zo hardnekkig, dat ik er niet eens erg in had, totdat een kennis dit blijkbaar typisch Hollandse kenmerk aanstipte. Het woordje dan verwijst hier niet naar een bepaald moment of een bepaalde situatie. Maar wat doet dan dán?
Het woord dan versterkt de “vraag-heid” van een vraag. Ik heb het gevoel dat een zin mét dan (Waar ga je heen dan?) niet altijd inwisselbaar is met een zin zonder dan (Waar ga je heen?). Zo zet ik zelf altijd dan achter een vraagzin, als ik het ook echt bedoel als vraag. Retorische vragen komen dus nooit met dan. Kijk maar naar de volgende voorbeelden.
–Heb je de was al opgevouwen, dan? zou ik aan m’n zusje kunnen vragen als zij had beloofd de was op te vouwen en wegloopt, terwijl ik haar de was nog niet heb zien opvouwen. Dit hoeft niet per se streng te klinken. Het kan eerder bezorgdheid of nieuwsgierigheid zijn. (Desnoods bemoeizucht.)
–Heb je de was al opgevouwen? vraag ik eigenlijk bijna nooit. Als ik dit zeg, is het waarschijnlijk alleen retorisch. Ik kom bijvoorbeeld de woonkamer binnen en zie dat de was opgevouwen is, terwijl ik dat totaal niet had verwacht. Ook kan het, op een nare toon, aansporend gebruikt worden. Geen echte vraag dus, over het algemeen.
–Waar ga je heen dan? zou ik bijvoorbeeld zeggen als ik een kennis langs zie lopen met een backpack op z’n rug. Ik wil serieus weten waar hij heengaat.
–Waar ga je heen? klinkt streng. Dit zou een juffrouw tegen een leerling kunnen zeggen als die het lokaal uit loopt, terwijl er een toets gaande is. Dit is dus eigenlijk bijna altijd wel retorisch. Zo van: blijf hier! Je kunt het wel vragen en het menen tegelijk, maar dan moet je het op een heel duidelijk vragende toon zeggen en er belangstellend bij kijken. Anders is het raar.
Een vraag zonder dan kan verder voorkomen bij citaten, bijvoorbeeld in een quiz: Welk Afrikaans land telt de meeste inwoners? Als je aan deze vraag dan toevoegt, wil je het opeens echt zélf weten en ga je er ook vanuit dat de aangesprokene het antwoord weet.
Nog iets: Als je uit het niets een vraag stelt, kun je er nooit dan aan toevoegen. Je kunt nooit zomaar vragen Wat is je lievelingskleur dan? Dit kan alleen gezegd worden als de gevraagde er bijvoorbeeld niet uitkomt wat voor kleur tas ze zal nemen en er hier een gesprek over gaande is. Toch hoeft er niet per se over het onderwerp te zijn gespróken. Ik kan best ’s ochtends aan de ontbijttafel aan mijn broertje vragen Hoe laat moet je op school zijn dan? De vraag komt niet helemaal uit de lucht vallen, want de eerstvolgende activiteit voor hem is school en hij bereidt zich er nu op voor. Maar als ik op zo’n moment wil vragen hoe laat zijn concert volgende week begint, zal de vraag ongeveer als volgt luiden: Hoe laat begint eigenlijk je concert volgende week?
Dan komt dus altijd voor in een vraag, behalve als die retorisch is of als de vrager anderszins niet écht nieuwsgierig is naar het antwoord en niet verwacht dat de ander het antwoord weet. Ook moet een vraag met dan niet uit de lucht komen vallen. Dit alles concludeer ik nu uit mijn eigen intuïtie, maar hoe zit het met jullie? Gebruik jij dan aan het einde van een vraag? En wanneer dan?
Wellicht een stopwoordje, zoals het Duitse "gell" ?
Het lijkt inderdaad een stopwoordje. Maar of het te vergelijken is met het Duitse "gell", weet ik niet zeker. Is "gell" niet beter te vertalen met "toch"? Dat wordt nét even anders gebruikt. Maar bedankt voor de tip!
Op dit punt wijkt mijn taalgebruik dan toch wel sterk af van dat van jou. Voor mij is 'dan' wel degelijk verwijzend. Het geeft aan dat in het voorgaande (meestal een uitspraak van vrager dan wel bevraagde) de aanleiding ligt om deze vraag te stellen. De meeste door jou genoemde gevallen horen voor mij onder het 'uit het niets een vraag stellen'.
Qua gevoelswaarde is de dan-vraag voor mij ook zwaarder dan voor jou. Een werkelijk neutrale vraag is voor mij dan-loos. Een werkelijk retorische ook. De dan-vraag zit er meestal tussenin: Het drukt een verbazing uit. De dan-vraag suggereert een antwoord zoals de retorische, maar minder sterk, de vrager houdt er rekening mee dat een ander/het andere antwoord ook geldt.
Om naar je specifieke voorbeelden te gaan: Bij "Heb je de was al opgevouwen?" is voor mij de gevoelswaarde omgekeerd: "Heb je de was al opgevouwen?" kan verschillende ladingen hebben afhankelijk van de toon, maar is meestal een relatief neutrale vraag. Het kan bijvoorbeeld gebruikt worden als ik een kledingstuk dat pas gewassen is, wil hebben, en me afvraag of ik naar de wasmand of de kast moet lopen. "Heb je de was al opgevouwen dan?" komt in dezelfde situatie voor als bij jou, maar is naar mijn mening juist sterker aansporend. Het geeft aan dat de ander niet geacht wordt weg te lopen als de was nog niet opgevouwen is. Als ik in dezelfde situatie "Heb je de was al opgevouwen?" vraag, geef ik meer vrijheid om zelf te bepalen dat het opvouwen van de was nog wel even kan wachten.
"Waar ga je heen?" zou ik tegen de vriend zeker kunnen vragen. Voor "waar ga je heen dan?" moet toch eerst de aandacht op de rugzak gelegd zijn, en dan nog toont de dan een soort van verbazing. Kennelijk had ik niet verwacht dat de vriend hier was, of dat hij een rugzak had of zo.
"Welk Afrikaans land telt de meeste inwoners dan?" vind ik in vrijwel elke situatie een vreemde vraag, behalve als iemand het over het Afrikaanse land met de meeste inwoners heeft zonder erbij te zeggen welke het is.
Bij "Hoe laat moet je op school zijn dan?" ligt de dan-vraag voor mij weer tussen de neutrale vraag en de retorische vraag in, geeft het verbazing aan. Als er niet woordelijk over het naar school gaan gesproken is, zou het voor mij betekenen dat de aangesprokene volgens de vrager opvallend veel of weinig haast maakt.
Bedankt voor je heldere antwoord, André. Ook fijn dat je (een deel van) de zinnen even naloopt.
We zijn het, als ik het goed heb, eens over het volgende.
1. ‘Dan’ komt niet voor bij retorische vragen.
2. Een vraagzin met ‘dan’ gaat vaak (altijd?) in op iets wat vooraf al aan de orde was. Dit kan zowel een gespreksonderwerp als een situatie zijn.
Nu ik erover nadenk, kan ik me inderdaad wel voorstellen dat ik met een dan-vraag meer verbazing kan uitdrukken. Het onderwerp kan dan ook wat meer uit het niets komen. (Voorbeeld: Ik zie iemand een heel vreemd beest aan een ketting meesleuren en ik zeg: “Huh?? Is dat een hond, dan?”) Heb jij dit ook?
Over het opvouwen van de was, ik denk dat het hier ook heel veel uitmaakt op welke toon je iets vraagt en hoe je erbij kijkt. Dat is misschien nog wel veel belangrijker dan het hele gebruik van “dan”. 🙂
Is het niet gewoon een kwestie van 'als….dan' ?
'Als jij nu wegloopt, betekent dat dan dat je de was al opgevouwen hebt?'
'Als je nu je jas aantrekt/een rugzak draagt, dan ga je ergens naartoe, maar waar?'
'Als de vraag is 'welk land heeft de meeste inwoners', wat is dan het antwoord?'
'Als je niet kunt kiezen, kun je dan niet bedenken wat je lievelingskleur is?
'Als je hier nog steeds zit, hoe laat moet je dan op school zijn?'
Volgens mij heeft het niets te maken met extra nieuwsgierigheid of retorische vragen. ('Wat heeft het nog voor zin, dan?' kan een retorische vraag zijn). Gaat het er niet gewoon om dat je met 'dan' aangeeft dat je een veronderstelling impliceert?
Zelf afkomstig uit het graafschap Holland, maar toch al vrij lang wonend in het prinsbisdom Utrecht (!), behoort sluitsteen 'dan' zonder meer tot mijn taalarsenaal. Vooral bij vragen die wat ultimatief, confronterend et cetera zouden kunnen overkomen.'Dan' verzacht dan de voorafgaande woorden een beet.
Zoiets.
'Dan' haalt de strengheid weg van de vraag. Een vraag met 'dan' klinkt aardiger.
Een vraag die met dan wordt gesteld komt nooit uit het niets .Het "dan" verwijst echter lang niet altijd terug naar een verbale uiting. Zo geeft het een motivatie voor het stellen van de vraag en daarmee klinkt de vraag vanzelf ook vriendelijker.
Gell bestaat enkel in het Zuid-Duits en betekent gewoon "nietwaar".
Het gebruik van 'dan' is helemaal vergelijkbaar met het stopwoordje 'du coup' in het frans, wat ook te pas en te onpas in een zin wordt gebruikt (althans waar ik woon, in het midden van Frankrijk).
In Vlaanderen hoor je nooit, tenzij van een Nederlander, dat "dan" of "toch" toegevoegd wordt aan een vraag.
Zelf heb ik het altijd typisch Rotterdams gevonden (vraag: Kom jij uit Rotterdam? antw. Kun je dat niet horen dan?) Ik kom uit Groningen en woon nu al bijna 40 jaar in het westen en gebruik het "dan" eigenlijk meer als kwinkslag.
Het komt ook veel voor in Den Haag en met name op Scheveningen. Daar zeggen de mensen veelvuldig, Niet dan? Het is ook vaak te horen bij het Haagse typetje Diana Charité van Kees van Kooten: 'Ik zit helemaal te soppen, niet dan?"
Ving vanmiddag een flard op van een gesprek tussen twee mij passerende meisjes. Ging zo:
"Maar dat is dan toch irritant dan? Want alstie dan weggaat dan zegtie (…)"
Misschien een open deur: een partikel als dit, met weinig betekenis op zich, doet me sterk denken aan het Oudgrieks. Die taal is ermee bezaaid en we moesten altijd maar leren die niet te vertalen, maar toch het taalgevoel erachter te begrijpen.
Als ik dat in het Nederlands probeer te analyseren, kom ik tot de volgende, voorzichtige suggestie. Met 'dan' in een vraag geef je vanouds (behalve een tijdstip) een situatie aan die afhangt van het ervoor gezegde. Als x, is het dan ook y? Niemand kijkt waarschijnlijk op van "Je gaat op vakantie? Waar ga je heen, dan?", net zo min als "Vindt hij dat dan?" opzien baart.
Ook bij het gebruik van "dan" als partikel speelt deze betekenis mee. "Waar ga je heen dan?" kun je ook zeggen als je iemand bepakt en bezakt tegenkomt. Met "dan" onderstreep je dat je conclusie "die persoon gaat ergens heen" ergens uit trekt. Dat had die persoon zelf ook wel door, maar je vraag komt toch bescheidener over: ik vraag dit alleen maar omdat ik zie dat je weggaat, niet omdat ik jou wil controleren.
Nou ja, het is maar een suggestie.
Joh, komt dat dan niet uit Leien dan?
Ik ondersteun Dirkjan. Het zou best eens uit een dialect kunnen komen. Ik ben in Scheveningen opgegroeid, en daar werden vragen vaak afgesloten met "dan". Overigens is het in het Schevenings "niettan?" en niet "niet dan". Koos Hennephof