Door Marc van Oostendorp
Laat mensen een invuloefening doen en de vreemdste resultaten komen naar boven. De lerares Odile Verberkmoes liet haar cursisten, die het Nederlands als vreemde taal leerden, een woord invullen op de volgende puntjes:
- … iemand in Nederland 18 is, heeft hij stemrecht.
Sommige mensen kozen voor als en anderen voor zodra: dat is allebei goed. Maar er waren ook mensen die sinds kozen. Daat ontstond een kwestie. Er wringt iets met ‘Sinds iemand 18 is, heeft hij stemrecht’, maar het is niet meteen duidelijk wat.
‘Van iemand kreeg ik uw naam door met de opmerking: die houdt wel van dit soort eigenaardigheidjes’, schreef Odile mij. Nu kan ik dat wel ontkennen, maar ik werd ook wel degelijk geïntrigeerd en begon de kwestie meteen met een aantal collega’s te bespreken: waarom is zin [4] zo raar, terwijl zinnen [1] en [2] goed zijn?
- Als iemand in Nederland 18 is, heeft hij stemrecht.
- Zodra iemand in Nederland 18 is, heeft hij stemrecht.
- Sinds Mark 18 is, heeft hij stemrecht.
- Sinds iemand in Nederland 18 is, heeft hij stemrecht. [raar]
Er wringt iets in de combinatie van sinds en iemand – maar wat?
Na een tijdje merkte iemand op dat er met sinds ook anderszins iets aan de hand is. Wanneer je zegt ‘sinds x, y’, lijk je je sterk te committeren aan de waarheid van x. Bij als en zodra is dat niet zo. Je als x of als y zeggen, en daarna x of y tegenspreken:
- Als Jan boos is, gaat hij schreeuwen. Maar dat is gelukkig niet zo.
- Zodra Jan boos wordt, gaat hij schreeuwen. Maar dat is gelukkig niet zo.
Met sinds lukt dat niet:
- Sinds Jan boos is, schreeuwt hij. Maar dat is gelukkig niet zo. [raar]
Je kunt na sinds dan ook eigenlijk geen enkel signaal geven dat je twijfelt:
- Sinds Jan boos zou zijn [raar]
- Sinds Jan misschien boos is [raar]
In de constructie over dat stemrecht, waar het allemaal om begonnen was, hebben we het dan ook over een hypothetische situatie: stel dat er iemand 18 is, dan heeft hij stemrecht. De bewering is waar zelfs als er toevallig op een bepaald moment geen 18-jarigen zijn. Maar dan kun je dat dus niet met sinds gebruiken, omdat sinds je committeert aan de waarheid van de bewering. ‘Sinds er iemand in Nederland 18 is’ impliceert dat jij er garant voor staat dat iemand zo oud is geworden.
Je kunt sinds en iemand ook best combineren in een zin, maar alleen als je een concreet iemand in gedachten hebt van wie je de naam niet weet of niet wil noemen:
- Sinds iemand in ons kantoor heeft ingebroken, heerst er een onveilige stemming.
- Sinds iemand in Nederland de macht heeft gegrepen, heeft hij met harde hand.
Bij mijn weten is deze merkwaardige eis die sinds stelt aan het vervolg nooit eerder opgemerkt. We danken hem aan een vreemdeling die onze taal probeerde te leren.
Met dank aan Odile Verberkmoes, Gertjan Postma en Hans Broekhuis
Komt het verbod op twijfel niet simpelweg voort uit het feit dat sinds een beginpunt in het verleden uitdrukt, en om die reden alleen over iets 'waargebeurds' kan gaan?
Het punt is dat iemand best met sinds kan worden gecombineerd (getuige de laatste twee voorbeelden), maar dat je daarna niet meer met 'hij' naar die iemand kan verwijzen.
Sinds als factief voegwoord, kortom?
Sinds is hier én een temporeel én een conditioneel voegwoord en dat geeft naar mijn mening het wringende gevoel. Je neemt de conditie aan en stelt denkbeeldig vast dat het ook in de tijd gebeurt. Zoiets stellen we ons graag voor.
Marcs punt lijkt me niet zozeer die factiviteit (die deelt 'sinds' met vele andere voegwoorden, zoals 'omdat,' 'aangezien,' 'toen,' etc), maar de relatieve onmogelijkheid om een existentiële kwantor ('iemand,' 'iets,' 'ooit') in zijn bereik te hebben (met 'iets' en 'ooit' krijg je dezelfde resultaten).
Het vreemde is inderdaad dat het effect bijna verdwijnt als je 'sinds' vervangt door zijn omschrijving 'vanaf het moment dat:' vanaf het moment dat iemand in Nederland 18 jaar is, heeft hij stemrecht. Prima zin. Het lijkt me juist het ontbreken van enige conditionaliteit in 'sinds' dat hier een rol speelt.