Ik heb een opmerking. Veel mensen die na een lezing een vraag moeten stellen, steken hun hand op en als ze dan het woord krijgen, schrapen ze hun keel en zeggen: ‘Ik heb een vraag’.
De kwestie is nu: waarom doen die mensen dat? Ik weet het niet. Toch doe ik het zelf ook, al voeg ik er sinds ik erop ben gaan letten vaak iets aan toe, om het niet zo potsierlijk te laten klinken. ‘Ik heb een vraag over uw vijfde dia.’ Terwijl ik eigenlijk dus wil zeggen: ‘Ik heb een vraag.’
Andere dingen die je met taal doet, kondig je niet zo specifiek aan. “Ik heb een oproep. Kom van dat dak af.” Je doet het wel bij andere vragen, als je iemand op straat aanspreekt, ook als die niet net een lezing heeft gegeven. “Mag ik u vragen waarom u zo’n mal rood jasje aan hebt?”
Je zou daarom kunnen denken dat de inleiding vooral nodig is om de ander iets minder in verlegenheid te brengen.
Het is onbeleefd om zo iemand ineens te confronteren met een vraag waarop hij geen antwoord heeft. Inderdaad is zo’n inleidend zinnetje vaak bedoeld om de ander te sparen. Als iemand zegt “Ik heb een mededeling. Ik ga morgen naar de kapper”, dan heeft dat naar de kapper gaan waarschijnlijk zwaarwegende consequenties voor de toehoorders. Iemand die “ik heb een mededeling” zegt, verwacht niet dat de ander alleen belangstellend luistert en pas na afloop doorgaat met wat hij aan het doen was.
Dat is dan misschien wel waar, maar je kunt er na zo’n lezing toch moeilijk van uitgaan dat de vragensteller in grote verlegenheid wordt gebracht doordat er ineens iemand tijdens het vragenrondje een vraag stelt. Bovendien betekent de mededeling “ik heb een vraag” helemaal niet dat er daarna een bijzonder indringende of beangstigende vraag volgt. Ieder soort vraag kan op die manier worden geprefigeerd.
Het heeft denk ik meer te maken met de spreker. Je zit in zo’n vragenrondje een tijdje met je arm omhoog, terwijl je goed moet opletten wat de spreker allemaal zegt als antwoord op de vorige vraag, want misschien wordt daarmee ineens ook jouw vraag beantwoord. En dan ineens geeft de voorzitter je de beurt. Dan moet je dus meteen van wal steken, razendsnel je gedachten bij elkaar proppen en tot een goede formulering komen. Die dan dus wordt: ‘Ik heb een vraag’.
Verder is het ook best handig om eerst iets te zeggen met weinig inhoud, puur om de ander aan je stem en uitspraak te laten wennen (en eventueel zelf te ervaren hoe luid je moet praten vanuit het publiek). Eens die afstemming gebeurd is, kan de echte inhoud volgen.
Het is volgens mij ook vaak een manier om aan te geven wat voor opmerking er gaat volgen: een toevoeging, een verduidelijkingsvraag, of een nieuwe vraag die dieper ingaat op de stof (bijvoorbeeld iets wat aanleiding zou geven tot vervolgonderzoek). Voor de spreker is dat ook fijn, want dan weet diegene wat voor antwoord er verwacht wordt. De vraagsteller komt de spreker daarmee dus tegemoet.
Maar zo'n verduidelijking komt volgens mij niet na afloop. Je zegt niet 'Hoe bekijkt u in het licht van uw lezing de Eerste Wereldoorlog? Dit was een vraag.'
Toch denk ik dat je observatie over het karakter van de vraag ook wel een rol speelt. Het is ook niet alleen maar tijdrekken, want dat zou je ook "uhhh" kunnen zeggen. In elk geval onderscheid je wat er volgt van een (kritische) opmerking. Het is alleen maar als vraag bedoeld, het is geen poging om het verhaal onderuit te halen. Vrees niet, ik ga alleen maar een vraag stellen.
Naar mijn idee is de aankondiging 'Ik heb een mededeling' ook voornamelijk bedoeld als zo'n beleefdheidsstrategie. Dat daardoor meer gewicht gegeven wordt aan de mededeling neem je op de koop toe, omdat je inschatting is dat de mededeling zelf, zonder waarschuwing, te hard zou aankomen.
Dat is waar, maar dan is de interpretatie (hopelijk) al goeddeels voorbij. Dan is die toevoeging overbodig.
Ja, volgens mij zit er niets anders achter. In zo'n zaal kun je elkaar moeilijk verstaan, en dan is het goed om even de parameters van iemands manier van spreken te kunnen vaststellen aan de hand van een bekend zinnetje. In telefoongesprekken doe je het ook; je zegt even iets waarvan je vermoedt dat de ander die uiting verwacht, dus verstaat ook al is de ontvanger nog niet op de hoogte van de bijzonderheden van iemands stem.
Maar commentaar wordt ook expliciet zo benoemd; sterker nog, als iemand geen vraag stelt kondigt hij/zij aan dat hij/zij geen vraag gaat stellen: "ik heb niet echt een vraag, meer een opmerking". Vraag is volgens mij absoluut de default in zo'n situatie en je moet juist moeite doen om aan te geven dat je geen vraag gaat stellen.
Ik moet overigens zeggen dat ik nog nooit iemand heb horen zeggen "ik heb een vraag", eerder iets als "wat ik me afvraag" of op zijn minst "ik heb een vraag over X" (slide, opmerking, conclusie, data) of als de presentatie in het Engels was "I was wondering".
Het kan ook niet zijn dat je de hele tijd naar anderen moet luisteren, want mensen doen het ook als ze als eerste een vraag mogen stellen. En ik doe het ook, terwijl ik mijn vraag voor mijn neus op papier heb geschreven.
Over dergelijke pre-sequenties is best veel geschreven in CA (zie bijvoorbeeld Schegloff, 2007 voor een mooi overzicht en een theoretische bespreking van de structuur), en volgens mij ben ik ooit iets tegengekomen over dergelijke dingen bij vragenrondjes. Maar volgens mij was dat zelf ook weer een praatje, dus ik weet niet of er een publicatie over is.