Door Marc van Oostendorp
In mijn zondagochtendminicollege van deze week bespreek ik de regel de zon is mosterd in het gedicht op het gors van Lucebert, en wat H.U. Jessurun d’Oliveira erover te zeggen heeft in zijn nieuwe boek Luceberts zoekend oog.
- Bestelinformatie over H.U. Jessurun d’Oliveira, Luceberts zoekend oog. Prometheus, 2015.
- Het oorspronkelijke essay over op het gors is ook te vinden in de DBNL.
Alle kritische aandacht voor Lucebert is altijd meegenomen, maar ik kan je fascinatie voor die denkwereld van Jd'O niet delen. Dat 'onder afwijkende omstandigheden' is een voorbehoud dat van het gedicht wegleidt ipv ernaartoe. Het is hooguit een argument om je van dat soort wetenschappelijke scrupules niet te veel aan te trekken en je te bepalen tot het perspectief van de lezer, die geen enkele moeite heeft met die vergelijking van zon met mosterd op grond van de kleur. Ook de overwegingen die je nog geeft in reactie op je lectuur van het boek, dat de zon wel eens vloeibaar of papperig zou kunnen zijn of met pitjes enz., zijn wat mij betreft dwaalsporen: zo kun je nog wel honderd andere verbindingen verzinnen. De poëzie van Lucebert dwingt je er nu juist toe om je tegen die dwaalwegen te verzetten en zelf te leren lezen. Het zijn gedichten die jou als lezer aanspreken, en waarvoor je niet moet wegvluchten. Dat is de grote fout van Merlijn en de close reading. Als je gewoon op je intuïtie vertrouwt (kunt vertrouwen), kom je moeiteloos (in dit geval althans) tot de lezing die het sterkste beeld oplevert.
Als er iemand meeleest en suggesties heeft voor een uitgave Lucebertessays van Cornets de Groot, hou ik me aanbevolen…
Je maakt een karikatuur van Merlyn/JdO, en slaat vervolgens de andere kant op door. Natuurlijk kun je niet alleen mechanisch lezen (een algoritme bedenken dat van een willekeurig gedicht van Lucebert een sluitende interpretatie geeft) en moet je ook persoonlijke associaties inzetten. De kunst is echter om interpretaties te geven waar ook andere lezers weer iets mee kunnen. Ik heb er in ieder geval geen boodschap aan wanneer iemand bij 'op het gors' uitgebreid herinneringen gaat ophalen over hoe vroeger, tijdens vakanties aan zee, zijn moeder altijd…, ook al kunnen die herinneringen voor die persoon zelf heel belangrijk zijn bij de appreciatie van het gedicht. Je moet dus een balans zien te vinden tussen objectief en subjectief, tenminste wanneer je de gedichten niet alleen voor jezelf wilt lezen, maar er ook met anderen over praten.
Het idee van zo'n uitgave steun ik natuurlijk van harte.
Dat 'mosterd' iets met kleur te maken heeft, kan ook onderbouwd worden met een verwijzing naar het woord 'mosterdgeel,' dat niet alleen in het woordenboek staat, maar dat iemand die schildert (zoals Lucebert) ook op die manier voor de geest zal staan.
Je laatste opmerking is een verwijzing naar kennis over de dichter buiten het gedicht, die expliciet verboden is. (In de analyse van dit gedicht wijdt JdO een hele passage aan de vraag of 'deert' toevallig net naast 'vilder' staat, angezien het Griekse 'derein' 'villen' betekent; de auteur wil dan niet als argument gebruiken dat Lucebert niet op het gymnasium heeft gezeten. Volgens mij is dat trouwens terecht, dat hij dat niet wil gebruiken, en doet het er ook in dit geval niet toe of Lucebert een schilder was. Hij was trouwens ook kleurenblind.)
Het eerste argument komt meer in de buurt van de door deze school toegestane techniek (JdO noemt bijvoorbeeld dat vilein vlak na vilder komt in het woordenboek). Toch lijkt het mij vooral de vraag hoe je kunt weten dat dit dus dé associatie is.
Het gaat helemaal niet over persoonlijke associaties, als je daarmee individuele associaties bedoelt. Op die manier kun je niet over literatuur praten of denken. Waarom suggereer je dat? Het gaat ook niet over een balans tussen objectief en subjectief; lezen is geen onderhandelen en je staat niet op de markt, maar zit thuis in een hoekje. Het gaat over een subjectiviteit die zo groot is als de wereld, maar zonder in objectiviteit om te slaan.
Verder zie ik niet hoe ik een karikatuur maak van wie ook.
Volgens mij praten wij langs elkaar heen. Althans, ik lees dat jij allerlei dingen met grote stelligheid beweert, maar ik heb geen idee wat je bedoelt. Tegelijkertijd lijk je mijn punt ook niet te vatten. Misschien vergaat de wereld ook niet als we op dit punt niet nader tot elkaar komen.
Het gekke is dat ik na het kijken van je filmpje helemaal niet het idee had dat wij over deze dingen verschillend denken. Jij ziet zelf de beperkingen van JdO's aanpak, en ik maak me sterk dat JdO die zelf inmiddels ook wel ziet – al blijft hij zichzelf natuurlijk trouw, wat prima is, en ben jij zo aardig nog een eind met hem mee te gaan.
Maar het is niet waar dat ik zomaar elke willekeurige interpretatie van een gedicht op grond van persoonlijke ervaringen geldig acht – althans, geldig is ie altijd wel, maar dan alleen voor die ene (denkbeeldige) lezer, die kennelijk niet bereid of in staat is om wat meer van zichzelf te verlangen dan alleen die spontane associatie. Lucebert dwingt een lezer (ik zei in mijn eerste reactie misschien iets te veel 'je' ipv 'de lezer') om flink bij zichzelf te rade te gaan, en niet alleen bij wat hij is, maar ook bij wat hij niet is, om Vestdijk aan te halen. Dat is persoonlijkheid, of subjectiviteit zoals ik die bedoel. Geen objectiviteit in elk geval, of het moet een objectiviteit zijn die is vervat in die subjectiviteit. Om het hele citaat van Vestdijk maar te geven:
'Een mens is niet alleen zichzelf, maar ook de jeugd van zichzelf, hij is zijn ouders, zijn vrienden, zijn minnaressen, zijn ondergeschikten – zijn provincie, zijn omgeving, zijn sociale klasse – hij is alles wat hij gezien, ervaren, geleden en genoten heeft, en ten slotte is hij ook nog wat hij niet is: de mens, indien hij een totaliteit is, moet ook dit zijn: zijn eigen contrast, zijn eigen ontkenning.'
Het verschil met objectiviteit is dat er hier een punt is dat al die dingen bij elkaar houdt: een mens die zichzelf kent en kan vertrouwen op zijn intuïtie. Dat is voor mij de ideale lezer van Lucebert.