Groot was de opschudding toen wij hier in ons uitgewoonde redactiekantoor onlangs vernamen dat de criticus Arjan Peters in de Volkskrant Frans Kellendonk “te veel gentleman [vond] om zich de straatvechtersmentaliteit van gespogen polemist eigen te maken”.
Wat betekent dat? Het blijkt inderdaad heel moeilijk te zijn om daar antwoord op te vinden, maar op het onvolprezen Meldpunt Taal meldde iemand wijst erop dat je door naar “een gespogen” te zoeken wel wat treffers vindt, waaronder een verhaal van Herman Brusselmans:
Ze is een gespogen type voor dit soort circus, dacht Guggenheimer.
Uit dit soort voorbeelden concludeert de melder dat het betekent ‘een uitgesproken polemist’, maar mij valt eigenlijk vooral op dat er een aantal voorbeelden zijn waarin een acteur bijvoorbeeld ‘een gespogen Tommy Lee Jones’ neerzet, en daaruit concludeer ik dat het meer betekent ‘een prototypische’ of zoiets.
Uit het feit dat Brusselmans het schrijft en sommige andere links, zou je kunnen afleiden dat het Vlaams is, maar de uitdrukking kan ook op Nederlandse websites gevonden worden.
Gelukkig kunnen we ons sinds kort voor dit soort vragen ook voegen bij het onvolprezen Dialectloket, waar je in heel veel woordenboeken van (Vlaamse) dialecten tegelijkertijd te zoeken. Daaruit blijkt dat het woord in ieder geval is opgetekend in het Kortrijks woordenboek van Debrabandere:
Gespogen [gə’spo:gən], bn. < volt. dw. van spujen. 't Es zijn vader gespogen (minder vaak: gespuuj(d)) < Fr. c'est son père craché: hij is sprekend zijn vader.
Het is wel weer net wat anders, maar komt toch dicht genoeg bij onze hypothetische betekenis in de buurt. De vraag is dan wel hoe de toch door en door Nederlandse columnist Arjan Peters bij die uitdrukking komt. Gelukkig is daarvoor tegenwoordig Twitter:
@fonolog Ik noemde hem juist géén gespogen polemist (te veel gentleman), eigen uitdrukking.
— Arjan Peters (@ArjanPeters2) 23 november 2015
@fonolog Maar dit is toch geen Vlaamse uitdrukking- ik gebruik haar al sedert mijn Noordhollandse jeugd.
— Arjan Peters (@ArjanPeters2) 23 november 2015
Ergens in Noord-Holland heeft iemand dus iets bedacht dat sterk lijkt op een Vlaamse uitdrukking. Het Noord-Hollands is gespogen Vlaams.
@fonolog Dan ben ik een uitvinder die dat van zichzelf niet weet.
— Arjan Peters (@ArjanPeters2) 23 november 2015
Een blik in de Etymologiebank onder 'spuwen' is ook verhelderend, en daarnaast in de GTB. In het Middelnederlands waren er al vervoegingen volgens de tweede sterke klasse (bv. spooch). Oorspronkelijk is spuwen (< spîwa) een werkwoorde van de eerste sterke klasse. Het kan dus ook een relict zijn dat nog op meerdere plaatsen bewaard is gebleven. Een andere optie is inderdaad dat het onafhankelijke analogieën zijn; dat sluit weer aan bij wat Peters zelf zegt. Daarvoor zie ook Knooihuizen & Strik (2014).
Mij komt dit gebruik van "gespogen" ook niet erg Noord-Hollands voor. "Spugen" betekent hier ook eigenlijk "overgeven" (dat gedoe met speeksel noemen we "kwatten"), dat lijkt me toch 'n wat lastige betekenis om zomaar in een andere context te gebruiken. Je hebt ook "zo loof als gespogen spek" (o.m. Boekenoogen noteert dat), waar die overgeef-betekenis dus weer terugkomt (loof = moe, beu).
Mijn moeder kwam uit Rotterdam en zei als iemand sprekend op iemand anders leek: ‘Het is hem gespuugd.’
Ook interessant in dit verband: http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/spitting-image
Zou daar een Engelse invloed achter kunnen zitten (niet ongehoord in sommige West-Vlaamse dialecten)? In het Engels zegt men namelijk zaken als "she's the spitting image of the milkman" om aan te geven hoezeer iemand op andermand lijkt. En wie de tachtiger jaren live heeft meegemaakt herinnert zich vast de satirische Britse TV-reeks 'Spitting Image' waarin politici en andere bekendheden onder vorm van een karikaturale, maar zeer gelijkende latexpoppen door de mangel werden gehaald.
Debrabandere verbindt het al met het Franse "craché" ("gespogen"): "C'est son père craché." Dat ligt natuurlijk nog net iets meer voor de hand dan Engels. "Cracher" op zijn beurt zou trouwens weer aan het Germaans ontleend kunnen zijn, schrijft en.wiktionary.org.
Fascinerend. Ik vond ook dit: http://www.phrases.org.uk/meanings/spitting-image.html – jammer genoeg is er weinig zekerheid over de datering, en is het moeilijk vast te stellen of er een gemeenschappelijke oorsprong is, dan wel een parallelle ontwikkeling.
Mijn moeder kwam ook uit Rotterdam, maar zij zei in zo'n situatie: "Het is gespogen X''. Absoluut niet zoiets als 'gespuugd'.
Met googelen op ‘wie gespuckt’ of ‘gespuckt’ + ‘Ebenbild’ kwam ik bij de betekenis ‘haargenau’.
Jammer van die c, ‘gespukt’ (= ‘gespookt’) zou voor mijn gevoel de herkomst mooi verklaren 🙂
En dit nog gevonden n.a.v. ‘spitting/splitting image’:
spouwen = spugen = to spit,
spouwen = splijten = to split.
Zie:
http://bit.ly/gespouwd
http://bit.ly/gespouwd-gespouwen