Waar ter wereld bevinden de emoties zich? Volgens een stelling in het gisteren verschenen boek Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica, zijn ze in de loop van de eeuwen “vaak verhuisd”. Aanvankelijk woonden ze in de ziel, schrijven samenstellers Jaap de Jong, Christoph Pieper en Adriaan Rademaker, daarna verplaatsten ze zich naar het hart, toen korte tijd in de lever. Inmiddels plaatsen we ze in de hersenen, terwijl ze “onlangs toch weer een ander onderkomen gevonden hebben” – de onderbuik.

Volgens mij klopt het allemaal niet precies. Al die plaatsen bevinden zich binnen in de mens, en afgezien van de ziel zelfs allemaal in het lichaam, maar pathos is vooral iets dat je deelt. Het is iets dat je beter buiten het individu kunt plaatsen, iets dat over een groep mensen kan komen, iets waardoor je je als individu kunt laten meeslepen – en wie laat zich ooit meeslepen door iets in zichzelf?

De redacteuren plaatsen hun stellingen aan het eind van een boek, als een lijstje conclusies na een bont palet aan heerlijke beschouwingen.
Het boek is een eerste product van een Leidse ‘werkgroep retorica’. De opzet was een boek te maken voor een breed publiek en dat is met glans gelukt. Wie houdt van retorica – en volgens dit boek zijn niet alleen de toespraken van Obama, Timmermans en Goebbels retorisch, maar ook onder veel meer de film Death in Venice, de video’s van IS, de liedjes van Brel, Kindermoord van Rubens en de zin ‘Ach, eens te kunnen fietsen!’ – kan hier veel uit leren en zich bovendien mee laten slepen door goed geformuleerde en scherpzinnige stukken.

Toneelstukje

Dat je emoties eigenlijk alleen maar kunt delen, wordt weliswaar niet expliciet gemaakt in het boek, maar ik denk dat je veel van de observaties die de auteurs maken alleen zo kunt begrijpen. Zo lukt het eigenlijk niet om een gevoel aan iemand over te dragen dat je niet zelf op zijn minst veinst te hebben. Beroemde moderne toespraken zoals die van Frans Timmermans voor de Verenigde Naties (geanalyseerd door Casper de Jonge) of die van generaal Peter van Uhm op een TEDcongres (geanalyseerd door Jaap de Jong) werken alleen omdat de spreker de emoties uit die hij over wil brengen.

De dodelijkste kritiek die je op Timmermans kunt uiten is dat hij een toneelstukje speelde en eigenlijk iets anders wilde. Dat komt denk ik omdat de spreker de emotie niet deelt. En echte emoties zijn gedeelde emoties.

Moordpartijen

Ook het feit dat emoties ‘snel te veel’ zijn – dat is ook een van de stellingen van de auteurs –, kun je geloof ik op die manier begrijpen. Wanneer een spreker op een politieke bijeenkomst ineens met een van pijn vertrokken gezicht kreten begint uit te slaken terwijl hij zich met zijn knuistjes op zijn borst ramt omdat hij zo kwaad is vanwege de aardbevingen in Groningen – dan kan die persoon dat oprecht voelen, maar als zijn publiek niet zo ver kan gaan, werkt er toch geen pathos. De situatie is andersom dan bij Timmermans – de spreker voelt het wel, de luisteraars niet –, maar werkt net zo goed niet.

Olga van Marion liet het mooi zien tijdens een presentatie van het boek, gisterenmiddag in de Leidse UB. Van Marion schreef samen met de student Tim Vergeer een artikel over Vondels Ghysbreght. Van Marion liet zien hoe de 17e-eeuwse theaterganger alle op toneel getoonde en vertelde gruwelen plaatste tegen de context van alle gruwelijke door godsdienst geïnspireerde massale moordpartijen die er plaats hadden gevonden in steden als Antwerpen, Amsterdam en Parijs.

Koel

Door haar manier van vertellen verbond Van Marion een en ander onnadrukkelijk met, nou ja, jullie begrijpen zelf ook wel waarmee. En daardoor voelde het publiek van de presentatie ineens even dezelfde emoties van afschuw als de 17e-eeuwse theaterbezoekers, als Vondel en als Olga. Dat was een mooi moment.

Tegelijkertijd kolken er om ons heen natuurlijk voortdurend allerlei emoties die ons overmannen en overvallen, ook waar we dat niet willen. Toen ik thuis kwam van de bijeenkomst, en even op Twitter keek, heersten daar alweer allerlei stemmingen. Het gaat er daarbij geloof ik niet om het hoofd koel te houden – we houden het hoofd nu eenmaal niet koel – maar om goede emoties met elkaar te delen. Dit boek helpt om dat beter te begrijpen. Echt.