Sneller dan ik voor mogelijk hield in mijn vorige column, dient zich weer een corrupte passage in de Vergaderinge aan, die duidelijk zichtbaar teruggaat op de grootste fout die een kopiist of zetter kan maken: le saut du même au même, in het Duits die Augensprung geheten. Wij hebben er bij mijn weten geen aparte naam voor.
Het conflict tussen Saturnus en Jupiter (dat zijn oorsprong vindt in de dreigende voorspelling die Saturnus ooit in de tempel van Appollo kreeg, te weten dat zijn zoon hem uit zijn koninkrijk zal verdrijven) escaleert als de mannen van Archaden de volgende dag rond de klok van 09:00 in slagorde hun stad uittrekken om de Cretenzers aan te vallen. Je achter je stadsmuren verschuilen gold als laf. Tijdens het gevecht dat losbarst, vechten Saturnus en Jupiter in de voorste gelederen. Jupiter spreekt Saturnus aan en probeert hem met zachte woorden op andere gedachten te brengen. Maar tevergeefs. Saturnus is zo verblind door zijn paranoia dat hij van geen ophouden weet. En nu komt het:
[S]aturnus niet teghenstaende dese kintlike ende soete woerden [en] toemde sijn toren niet, mer sloech op Jupiter als hi starcste mocht. Mer Jupiter leydet of mer hi en maecte geen consiensi te besteen sijn slagen op die van Creten, slaende elcke slach een man ter neder ende toechde sijn macht op dat Saturnus bekende dat hi tegens hem te vergheefs vacht.
Zo staat het er in de bron:
| Jacob Bellaert, Haarlem 1485, fol. d2, verso a |
Mogelijk omdat de zetter de tekst verkeerd begreep, staat er in de derde regel van boven een tweede “ende” dat als ‘en’ afgedrukt had moeten worden. Voor meer dan één uitleg vatbaar is “toēde”. Je hebt de Franse brontekst nodig om erachter te komen dat dit niet als ‘toende’ maar als ‘toemde’ begrepen moet worden.
Raoul bedoelt te zeggen dat Saturnus doof is voor de woorden die Jupiter als zoon tot zijn vader richt om hem de strijd te doen staken. Saturnus geeft hem zelfs geen antwoord behalve dan dat hij op Jupiter inhakt. Jupiter had al eerder gezegd dat hij de hand niet aan zijn vader zou slaan. Hij ontwijkt daarom diens slagen en begeeft zich naar een andere plaats op het slagveld waar hij de Cretenzers man na man velt in de hoop dat Saturnus op deze manier tot het besef zal komen dat zijn opzet even zinloos als kansloos is.
Zo staat het er in de Franse druk van 1477:
[S]Aturne non obstant ces parolles filialles et doulces ne reffraindoit point son yre et frappoit sur Iupiter le plus durement que Il pouoit toutesuoyes Iupiter se destournoit et ne faisoit point conscience demployer le trenchant de son espee sur ceulx de crete en abatant chascun cop vng homme et monstroit sa force a fin que saturne congnust quil se combatoit en vain contre lui et que riens ne lui estoit Impossible.
En zo staat het in de Brusselse handschriften die Marc Aeschbach gebruikte voor zijn editie:
16.6 Saturne, nonobstant ces parolles doulces ne refraindoit oncques son ire et frapoit sus Jupiter le plus durement qu’il pouoit. Jupiter de tous ses horions n’avait garde, et combien qu’il feist conscience de ferir sus lui, toutesvoies il destournoit ses coups et ne faisait nulle conscience d’atachier le trenchant de son espee sus ceulx de Crete, tant ferme qu’a chascun coup, sans faire faulte, il la taindoit de sang nouveau. Et a ce faire se parforçoit pour monstrer a Saturne qu’il se combatoit en vain contre lui et qu’il ne lui estait rien impossible.
U ziet hoe de ogen van de zetter van het ene conscience naar het andere conscience versprongen zijn, met tekstverlies tot gevolg.
Volgens de ‘Wet van Lachmann’ maken twee kopiisten / zetters onafhankelijk van elkaar nooit op dezelfde plaats dezelfde fout. De kans dat de vertaler van Bellaert, en mogelijk was dat Bellaert zelf, op basis van een andere (correcte) brontekst op deze plaats dezelfde uitglijder maakte, lijkt mij (veel) minder groot dan de kans dat de vertaler hier simpelweg de fout in zijn brontekst kopieerde.
Heel benieuwd naar wat ik de komende weken en maanden op mijn weg vind.
