Door Marc van Oostendorp
Het is een bekende anekdote, die Jolenta Weijers onlangs ophaalde op het weblog van het NWO-project Begrijpelijke taal. Ze trekt er, zoals veel mensen, alleen de verkeerde conclusie uit. Of in ieder geval een onvolledige.
Een man is veroordeeld ter dood. Terwijl hij over de binnenplaats van de gevangenis in de richting van de galg schrijdt, komt er ineens een bode binnen met een telegram. Halt! Wat zou de koning te melden hebben? Nieuwsgierig opent de gevangenisdirecteur de brief, en leest:
- Wacht niet, hangen! [1]
Onverwijld wordt de gevangene inderdaad ter dood gebracht. Pas later constateert men dat de boodschap van de koning eigenlijk luidde:
- Wacht, niet hangen! [2]
Conclusie van de meeste mensen: wanneer men in de tijd van strop en telegram de komma juist had weten te plaatsen, was er menig mensenleven gespaard gebleven. Wat fijn dat er zulke duidelijke afspraken zijn.
Het is maar één kant van het verhaal. Als de gevangenisdirecteur zich nu beter bewust was geweest van de kans dat een komma weleens op een andere plaats kan staan dan waar hij hem verwachtte, had hij misschien beseft dat zin [1] net als zin [2] dubbelzinnig is. Dat ze allebei beide betekenissen kunnen hebben.
Koning
Er is een misverstand over het begrip ‘correct taalgebruik’. Veel mensen lijken te denken dat de vorm in [2] de échte, de oorspronkelijke manier is om de boodschap ‘staak de voorbereiding voor het hangen’ over te brengen, en dat [1] daar een corruptie van is, een door onverlaten geïntroduceerde andere vorm.
Maar dat is niet zo. [1] en [2] zijn gelijkwaardig. Het enige verschil is dat er een conventie is ontstaan om de ene betekenis op de ene manier op te schrijven en de andere op de andere manier. Het is echter enigszins raar om leven en dood van een onschuldige derde te gaan laten afhangen van de vraag of een bode van de koning de conventie wel kent en geneigd zich daaraan te houden.
Wezenlijk belang
De gevangenisdirecteur treft daarom wel degelijk ook blaam voor het ten onrechte wurgen van iemand. En zeker een modernere versie van die directeur zou op zijn minst geschorst moeten worden vanwege nalatigheid: in de tijd van het telegram mocht je iemand misschien nog op een standaardkomma beoordelen, maar kan dat ook in de tijd van e-mail? Moet een mens bij het lezen geen rekening houden met variatie?
En moet een schrijver dat vervolgens eigenlijk ook niet? Jolenta Weijers lijkt te denken dat een goede tekstschrijver weet waar ze haar komma’s moet zetten. Maar mij lijken zowel [1] als [2] ongeschikt voor een zo belangrijk bericht, juist vanwege de verwarring die zou kunnen ontstaan. Dát lijkt me de juiste boodschap voor tekstschrijvers: schrijf als duidelijke taal je lief is nooit een zin, waarin de plaatsing van een komma van wezenlijk belang is.
Duidelijke taal is niet hetzelfde als correcte taal: het is taal die je ook incorrect kunt lezen en dan nog steeds begrijpt.
“schrijf als duidelijke taal je lief is nooit een zin, waarin de plaatsing van een komma van wezenlijk belang is.”
Joep, begrepen, geen zinnen meer. 😉
Precies! Dit ‘probleem’ ergert me wel vaker, ook bijvoorbeeld bij Ruggespraak, of Taalvoutjes of noem maar op. Er wordt dan altijd gedaan alsof een boodschap volledig op zichzelf staat, en alsof mensen die moeten interpreteren zonder dat ze enige bagage hebben, zonder dat ze enige kennis van de wereld hebben. Quod natuurlijk non…
Jij ergert je en dit probleem irriteert je. Om maar eens even een andere taalkwestie te benoemen.
Nu vrees ik toch dat u twee zaken door elkaar haalt: ik irriteer me geldt als “fout”, maar iets irriteert me en iets ergert me zijn beide “goed”: zie http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/431/irriteren_ergeren/
Gunst, dank voor de link. Ik wist serieus niet beter dan dat ergeren alleen wederkerend gebruikt kon/mocht worden.
Dank, Drabkikker, er is dus weinig aan de hand. Bovendien, Henny, om dit een “taalkwestie” te noemen gaat mij nogal ver: sommige mensen ergeren zich hieraan, anderen niet. Interpretatiemoeilijkheden of betekenisverschil levert het niet op. Het is dus een ander niveau dan de komma.
Maar nu u gecorrigeerd werd, zult u wel niet meer reageren (schertste hij uitdagend)…
Waarom zou ik daarop niet reageren? Ik verkeer echt niet in de veronderstelling dat ik onfeilbaar ben en geef royaal toe dat ik het in dezen kennelijk bij het verkeerde eind had.
Het jammere zit hem denk ik vooral in de gedachte dat het al dan niet op de hoogte zijn van dit soort volslagen arbitraire “regels” iets zou zeggen over iemands (on)feilbaarheid.
En het is nog jammerder dat u meent te weten welke gedachtes ik erop nahoud. Vooral omdat een dergelijke gedachte geen ogenblik bij me was opgekomen.
Nou is die ander weer aan de beurt zeker?
Ik vind het hele betoog nogal zwak. De zin, zoals geschreven in [2], laat toch niks aan duidelijkheid te wensen over?
Verder valt het me op dat Van Oostendorp zelf ook nogal zit te knoeien met de komma’s. Er is mij altijd geleerd om bijzinnen tussen komma’s te plaatsen, omdat dit de leesbaarheid ten goede komt. De auteur schrijft bijvoorbeeld:
schrijf als duidelijke taal je lief is nooit een zin, waarin de plaatsing van een komma van wezenlijk belang is.
M.i. is beter:
schrijf, als duidelijke taal je lief is, nooit een zin waarin de plaatsing van een komma van wezenlijk belang is.
Wanneer is dat onderscheid tussen beperkende (zonder komma) en uitbreidende bijvoeglijke bijzin (met komma) bedacht? Simon Vestdijk liet gewoon nog elke bijzin met een komma beginnen (tenzij die vooraan stond).
In 1994 publiceerde Wim Daniëls een amusante ‘Geschiedenis van de komma’. Ik hoop dat u het op de kop kunt tikken, u vindt er alle details!
Heb ervan gehoord. Ik ga op zoek.
Heb het boekje nota bene zelf (o geheugen!). Daniëls bespreekt in het laatste hoofdstuk de bijvoeglijke bijzin.
Al in 1827 stelde iemand voor het komma-onderscheid te maken, maar er zijn altijd – weinig – tegenstanders geweest, o.a. Paardekoper, die het onderscheid onzinnig vond omdat de komma ‘als idiogram gebruikt werd’.
De voorbeelden van Daniëls zijn leuk (‘Mensen die tot de zoogdieren behoren, worden gemiddeld zo’n 75 jaar oud’), maar, zo besluit hij, ‘voor de lezers van een tekst is het zelden in eerste instantie een komma die de betekenis van een zin bepaalt, maar veeleer de kennis van de wereld die ze hebben’.
Als kommaneuker moet me van het hart dat die anekdote natuurlijk een broodje aap is, want komma’s werden hier in telegrammen voluit geschreven als ‘komma’ en de doodstraf was bij de intrede van de telegraaf hier al afgeschaft. In het Engels zou het anders geformuleerd worden, daar is een dergelijke anekdote bekend, eveneens een broodje aap blijkens deze uitleg:
http://www.snopes.com/language/mistakes/noprice.asp