Door Marc van Oostendorp

Nu wij van het Meertens Instituut in het Amsterdamse Spinhuis zitten, komen hier ineens allerlei historici over de vloer. Zo zaten hier gisterenmiddag Nel Klaversma en Lodewijk Wagenaar, die bezig zijn een manuscript te editeren van een achttiende eeuwse matroos (Journaal boek van ’t Oostindies Comp.^s-schip Holland van ’t jaar 1781 tot 1784).

Waar kwam die matroos vandaan? In het manuscript zegt hij daar niets over, en verder vonden Klaversma en Wagenaar alleen een aantekening van de VOC-administratie dat hij uit Amsterdam zou komen. In geen van de bestaande Amsterdamse registers is echter verder iets over de man te vinden; misschien heeft de VOC een vergissing gemaakt, maar waar kwam hij dan wel vandaan? Viel daarover iets te zeggen op basis van zijn taalgebruik?

Ik dook natuurlijk meteen in onze databases! Ergens in de tekst schrijft de matroos:

Hy daan verscheyde jzeyne en noodschoote, maar raakte hoe langer hoe vaster.

Dat betekent zoiets als: ‘Hij deed verscheiden seinen en noodschoten, maar raakte hoe langer hoe vaster.’ Er vallen dan twee dingen op, die de schrijver ook elders in het manuscript blijft gebruiken. Hij schrijft daan in plaats van deed en begint het woord voor seinen met een j.

Vissers uit andere dorpen

Er is nog maar weinig precieze dialectologie over de achttiende eeuw – het is een gat dat we nog maar net aan het vullen zijn –, maar misschien geeft een vergelijking met moderne dialecten een aanwijzing.

In de databases van het Goeman-Taeldeman-Van Reenen (GTR) Project vinden we dat er rond de voormalige Zuiderzee (het huidige IJsselmeer) een ring van dialecten hebben die daan/deen/doen of iets dergelijks schrijven. Het kaartje hierboven gaat over ik daan, maar een soortgelijk kaartje kun je samenstellen voor hij.

Dat die dialecten iets met elkaar delen is geen nieuws: er woonden in die dorpen vooral vissers die meer contacten hadden met vissers uit andere dorpen dan met mensen uit het achterland.

Jz of sj

Er is overigens maar een plaats waar ik letterlijk ik daan en hij daan vond: Volendam. De andere plaatsen hebben een net wat andere klinker. Aan de andere kant is Volendam representatief voor een groter gebied, want voor het GTRP is lang niet overal onderzoek gedaan.

Hoe zit het dan met dat jzeyne voor seine? Ik denk dat daarmee misschien wel een uitspraakvorm is bedoeld die je nu eerder als sjeine zou schrijven. De letters s en z worden toch al aardig door elkaar gebruikt in het Nederlandse schrift, en dat de j op een andere plaats staat is ook niet zo vreemd. Die sj-klank heeft helemaal geen logische volgorde: je zegt niet eerst een s en dan een j, je zegt één klank die je eindeloos kunt aanhouden en dan de hele tijd klinkt als sj, een soort mengeling van s en j. Maar dan kun je die twee klanken dus ook andersom opschrijven.

In de archieven

Een sj– of js-achtige uitspraak voor s is nog steeds niet ongebruikelijk in Holland, dus ook dit localiseert de matroos in ieder geval een beetje. Sterker nog als ik in GTRP zoek naar alle dialecten waarin voor enig woord (seinen is niet afgevraagd) een zj is genoteerd, dan krijg ik het kaartje links. Ook hier vind je dus weer een paar plaatsen rond de Zuiderzee, waaronder Volendam. Je vindt ook zo’n beetje alle plaatsen in Vlaanderen en in Nederlands Limburg, maar dat is waarschijnlijk niet van belang.

Ik moet er wel bij zeggen dat onze matroos het alleen doet bij jzeyn, dat hij vrij regelmatig gebruikt; alle andere woorden beginnen met een s. Ik heb daar geen verklaring voor.

Vooralsnog denk ik dus dat de matroos misschien uit een van de Hollandse Zuiderzee-dorpen kwam. En nu maar hopen dat mijn nieuwe collega’s de historici ergens iets in de archieven vinden!