Het onderstaande stuk is onderdeel van de nieuwsbrief Neerlandistiek voor de klas. Anders dan andere stukken hier is het primair gericht voor gebruik in de les, door scholieren.

Door Marten van der Meulen

Taal is een bouwwerk. Klanken of letters maken woorden, woorden maken zinnen en zinnen maken gesprekken of teksten. Maar woorden bestaan soms ook weer uit woorden. Bij samenstellingen bijvoorbeeld, zoals rugzak. Andere woorden kun je nog weer verdelen in kleinere stukjes woord. Daarmee bedoel ik niet verschillende lettergrepen, die je vormt op basis van uitspraak. Ik bedoel de stukjes woord die je kunt zien als je kijkt naar betekenis. Zo’n betekenisvolle stukje noemen we een morfeem. Woorden kunnen uit één of meer morfemen bestaan, waarbij het belangrijk is om je te realiseren dat een morfeem niet per se hoeft te overeenkomen met een lettergreep. Neem het woord catamaran: dat bestaat uit vier lettergrepen, maar slechts uit één morfeem. Er is geen stuk van catamaran dat in het Nederlands een aparte betekenis heeft. Maar er zijn ook heel veel morfemen die wel precies een lettergreep zijn: woordenboek bijvoorbeeld. Dat bestaat uit drie morfemen: woord, en en boek. De betekenis van woord en boek is duidelijk, en en betekent ‘meervoud’.

Dood en levend

Het Nederlands heeft een enorme verzameling morfemen. Die verzameling is niet stabiel. Sommige morfemen worden tegenwoordig niet meer gebruikt om nieuwe woorden te maken. Ze verliezen, zoals dat heet, hun productiviteit. Het morfeem –nis is een goed voorbeeld. Vroeger kon je dat gebruiken om zelfstandige naamwoorden te maken van onder andere werkwoorden: erven -> erfenis, betekenen -> betekenis. Nu kun je dit niet meer gebruiken: downloadnis klinkt nergens naar. Maar waar morfemen verdwijnen ontstaan ook nieuwe gevallen. Naar een zo’n nieuw morfeem deed Matthias Hüning onderzoek: het morfeem –gate, zoals dat voorkomt in hamburger-gate, dieselgate en tepelgate.

Watergate

 Dat stukje -gate is afkomstig van het Watergate-schandaal. Watergate was de naam van een gebouwencomplex in Washington waar het Nationaal Comité van de Democratische Partij was gevestigd. In 1972 werd daar ingebroken, en bij het onderzoek naar die inbraak bleek dat de regering van president Nixon bij de zaak betrokken was. Die regering probeerde de zaak in de doofpot te stoppen, wat leidde tot grote verontwaardiging en uiteindelijk tot het aftreden van de president. In eerste instantie werd die naam Watergate een algemene benaming voor een groot (politiek) schandaal. De algemenere betekenis blijkt uit het gebruik van het onbepaalde lidwoord a (een):

1. That’s the way it goes in any kind of criminal conspiracy to hide the truth. It’s like a Watergate. (H. Pentecost, Beautiful Dead, 1975)

Een paar jaar later werd het laatste stukje van dit woord een productief morfeem. Het had natuurlijk al een betekenis (poort), maar nu kreeg het de algemene betekenis van ‘schandaal’. Blijkbaar was de betekenis zo goed bekend dat mensen de relatie tot Watergate niet meer nodig hadden. –gate kon met allerlei woorden worden gecombineerd, zoals plaatsnamen (Hollywood) en algemene zelfstandige naamwoorden (olie).

2. Rumors of a coverup spread, and journalists scurried to investigate what some were already calling Hollywoodgate. (Newsweek 23-1-1978)

3. The affair that Britons were dubbing ‘Oilgate’ threatened to reach into the highest places. (Time 2-10-1978)

Nederlands

Inmiddels maakte het morfeem -gate ook een opmars in het Nederlands. In onze taal is het tegenwoordig net zo productief als in het Engels. Als je even op internet kijkt kom je zo een aantal gevallen tegen:

4. “Hij kan niet uitsluiten dat overheden met zijn broncode rommelen. ‘Kaspersky–gate‘ zal hem alleen maar in deze overtuiging versterken.” (Volkskrant, 11 oktober 2017)

5. De “blikjes gate” is nog steeds aan de gang en in de keuken praten er een aantal vrouwen over. (Utopia TV Show, 25 oktober 2017)

6. ’VW mag kosten Dieselgate fiscaal aftrekken’ (De Telegraaf, 23 september 2017)

Wat wel opvalt, zegt Hüning, is dat het hier gaat om specifieke gevallen, specifieke schandalen, die als woord weer verdwijnen. Niemand weet waarschijnlijk meer waar het om gaat als je het over Ahoygate of Bolkgate hebt. De enige uitzondering hierop lijkt Monicagate te zijn, dat ook weer een betekenis op zich krijgt, namelijk die van ‘een politiek sexschandaal:

7. […] Een buitenechtelijke relatie heeft geleid tot het vertrek van twee CDA-wet- houders in Simpelveld. […] In de volksmond wordt de affaire al ‘Monicagate’ genoemd, met een verwijzing naar president Clinton en de stagiaire Monica Lewinsky. (NRC Handelsblad, 21-8-98, p. 3)

Het leven van je naam

De ontwikkeling van –gate is een van de manieren waarop nieuwe morfemen kunnen ontstaan: eerst een specifiek woord, dat algemeen wordt, waarna het wordt ingekort. Dit komt trouwens vaker voor: het morfeem –burger is een goed voorbeeld. Eerst was dat een bijvoeglijk naamwoord (Hamburger Beefsteak), toen werd het een los woord (hamburger) en inmiddels hebben we allerlei soorten burgers, zoals de cheeseburger, de notenburger en de vegaburger. Het is grappig om te zien hoe ook in het geval van -burger het uiteindelijke morfeem niets te maken heeft met de oorspronkelijke naam. Toeval bepaalt de ontwikkeling van de betekenis. Wie weet kan jouw naam dus ook wel een morfeem worden in de toekomst!

Mogelijke vragen

1. -gate is oorspronkelijk een Engels morfeem. Kun je andere voorbeelden vinden van Engelse morfemen die in het Nederlands zijn doorgedrongen?

2. Poeslief, bloedmooi: bloed-en poes- waren ooit ook productieve morfemen. Kun je omschrijven wat ze betekenen? Kun je andere voorbeelden met poes- en bloed- vinden? Zijn deze morfemen nog productief?

3. Kun je andere voorbeelden vinden van productieve of niet-productieve morfemen?

Bronnen

Hüning, Matthias (2000) Monica en andere gates. Het ontstaan van een morfologisch procédé. Nederlandse Taalkunde 5-2. pp. 121-132

Sijs, Nicoline van der (samensteller) (2010). trefwoord ‘nis’. Etymologiebank.

Sijs, Nicoline van der (samensteller) (2010). trefwoord hamburger. Etymologiebank.