Door Marc van Oostendorp
Ik weet niet wat jullie denken, maar ik denk dat deze man gelijk heeft, en ik heb eigenlijk geen idee waarom:
Interessant. Tom Dumoulin zei zojuist in een interview: “Tja, dan zij het maar zo.” Lijkt niks mis mee, toch klinkt het me vreemd in de oren. @fonolog wat vind je hiervan?
— Tom Dicke (@TomDicke) 20 juli 2018
Het klinkt inderdaad een beetje vreemd. Waar ligt dat aan? Als taalkundige ben je dan gewend om het soort simpele huis-thuis-en-keuken-toetsjes te doen waarbij je een eigen setje voorbeelden maakt en dan gaat kijken hoe je taalgevoel erop reageert. Mijn taalgevoel vindt de volgende zinnen allemaal beter:
- Het zij dan maar zo.
- Het is dan maar zo.
- Dan is het maar zo.
Op zich is er natuurlijk iets vreemds met de combinatie van de aanvoegende wijs en “dan maar”, want die duiden allebei op een zekere berusting. Ik vind het in ieder geval moeilijk om een betekenisverschil te vinden tussen “het is dan maar zo” en “het zij zo”. In die zin is “het zij dan maar zo” dubbelop. Alleen aan dubbelopheid is een constructie nog nooit doodgegaan, en ‘het zij dan maar zo’.
Ik vermoed dat het er iets mee te maken dat je dat ‘dan maar’ niet zo gemakkelijk uit elkaar kunt trekken? Nee, want “Dan is het maar zo” is prima, en je kunt makkelijk aantonen dat die “dan” en “maar” bij elkaar horen. Je kunt bijvoorbeeld niet zeggen “het is maar zo”, zonder dat dan: maar kan in dit soort zinnen niet in zijn eentje staan.
Ik geloof dat het dus vooral iets te maken heeft met die rare aanvoegende wijs. Het Taalportaal zegt dat deze normaliter “op de eerste of de tweede plaats” in de zin staat en dus een verboven werkwoordvorm is, en geeft de volgende voorbeelden:
- Het zij zo.
- (Wel) moge het u bekomen.
Maar er is toch iets vreemds aan de hand. In de eerste plaats is er het feit dat het werkwoord op de eerste plaats in de zin mag staan zonder dat je er een vraag van maakt (“Moge het u bekomen”), maar verder lijkt die eerste plaats me ook eigenlijk nogal beperkt. Je kunt bijvoorbeeld ook lastig zeggen:
- Morgen zij het zo. (of: Morgen zij het mooi weer) [vreemd]
- Hopelijk moge het u bekomen.
Ook de ANS zegt voor zover ik kan zien niets over deze curieuze eigenschap van de aanvoegende wijs. De grammatica’s beschouwen de vorm geloof ik als te archaïsch om nog echt serieus te nemen, maar er is dus wel iets vreemds mee aan de hand.
Ik vind die zinnen met een indicatief juist raar… Maar ik kan me wel voorstellen dat een niet-formulaïsche zin met ‘zij’ iemand raar in de oren klinkt .
De constructie ‘het zij zo’ is überhaupt syntactisch weinig flexibel, niet alleen gecombineerd met ‘dan maar’:
A: Het zij zo.
B: O, zij het zo? Waarom zij het zo? [vreemd]
Ik moet wel zeggen dat ik snel wen aan ‘Dan zij het maar zo.’
Hm, ‘dan’ staat misschien voorop om de conditionaliteit te benadrukken: ‘als het zo ligt dan..’
‘Dan is het maar zo’ lijkt me niet helemaal hetzelfde te betekenen als ‘dan zij het maar zo’. Vergelijk : ‘dan moet het maar zo zijn’, of: ‘laat het dan maar zo zijn.’
Ik hoor een perfecte, subtiele taaluiting.
Ik wen er ook redelijk snel aan, maar ik vind het niet gek dat het gek is. Hoewel andere aanvoegende wijzen nog wel (een beetje) productief zijn, is “het zij zo” volgens mij gewoon versteend. Het lijkt me vergelijkbaar met idiomen, die soms wel en soms niet aanpasbaar zijn.
Ik dacht even dat het een leenvertaling was, maar ‘Then so be it’ heeft een andere woordvolgorde.
Ben het verder met Nynke eens dat de “normale” woordvolgorde mij juist wat vreemder overkomt. Dat men er zo snel aan went doet me ook denken dat hier grammaticaal helemaal niks bijzonders aan de hand is, maar dat het gewoon een constructie is die wat minder frequent is en daarom vreemd overkomt.
Ik wen er ook snel aan, maar het valt me ook op dat ‘het zij zo’ sowieso als frase weinig ruimte voor variatie toelaat. De volgende zinnen vind ik allemaal matig tot slecht:
?Het zij nu eenmaal zo. (Al kan ik aan deze ook wel snel wennen.)
?Het zij natuurlijk zo.
?Het zij helaas zo.
?Het zij zonder meer zo.
*Het zij voortaan zo.
*Het zij niet anders.
*Het zij op die manier.
Ik vraag me zelfs af of ‘het’ in ‘het zij zo’ wel een echt persoonlijk voornaamwoord is. In ‘het is dan maar zo’ is het dat wel:
Het is dan maar zo dat het nog drie dagen warm blijft.
Dat het nog drie dagen warm blijft, dat is dan maar zo.
*Het zij zo dat het nog drie dagen warm blijft.
*Dat het nog drie dagen warm blijft, dat zij zo.
Het zou me niks verbazen als ‘het zij zo’ te zeer versteend is om er nog syntactische operaties op los te kunnen laten.
Ik vind alle zinnen met een ? prima eigenlijk. Wel grappig dat ‘zo’ niet te vervangen is door ‘op die manier’; want in andere contexten werkt dat veelal prima: ‘oh zo’ ‘oh op die manier’ (komt beide voor)
Dat zou betekenen dat in “het zij zo” elk element aan de verstening bijdraagt en dat je er niet iets “mee” maar wel iets “aan” kunt doen.
De zin “Het zij dan wel zo, maar dat wil niet zeggen dat je dat maar steeds zou moeten accepteren” loopt m.i. wel lekker en dat komt doordat de uitdrukking zelf intact blijft.
Oh, ik vind het helemaal niet vreemd! En gebruik het ook wel eens zo. (Misschien iets regionaals?)