• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

woord?woord (1/6)

10 november 2018 door Redactie Neerlandistiek 10 Reacties

Nultaal (8)

Door Jan Renkema

Zonder nul is er geen wiskunde. Zonder niets is er geen communicatie. Want niets in taal is niet niets, maar iets. In deze serie een verkenning van onder meer: de stilte, de spatie, de betekenis van de punt, wat er gebeurt tussen ‘navel’ en ‘truitje’, het inhoudsloze gesprek, ‘Dat hebt u mij niet horen zeggen,‘E 621’ op een verpakking en verbale reddingsvlotten. Niets?zeggend, nee: Iets!zeggend.

Zo raadselachtig. Je zet twee woorden achter elkaar, bijvoorbeeld vis+meel, en je weet onmiddellijk dat het gaat om meel gemaakt van vissen. Maar doe dat eens met kinder+meel. Met de betekenis ‘gemaakt ván’ kun je toch alleen maar denken aan babyvoeding bij kannibalenouders. Bij kindermeel gaat het om de betekenis ‘gemaakt vóór. Toch is ook bij vismeel de vóór-betekenis wel mogelijk. Immers, een viskweker kan wel vismeel gebruiken, zonder vis erin maar bedoeld voor vissen. Wat gebeurt er toch wanneer we twee woorden aan elkaar plakken? Tussen die woorden zien we geen lijm, er is helemaal niets. – Niets?

In de komende afleveringen van deze serie Nultaal verkennen we het vraagteken in woord?woord. En, dit zeg ik er direct maar bij: aan het eind van deze verkenning volgt een bekentenis van iemand die heeft (moeten) leren inzien dat het niets oneindig is. Maar die bekentenis krijgt pas kracht als alles gelezen is. Lang niet alles kan verteld worden, maar wel genoeg om iets te ervaren van de indrukwekkende weidsheid van het niets tussen twee woorden.

Eerst een aantal beperkingen. Het gaat alleen om het vraagteken in woord?woord. Het gaat niet om het verschijnsel dat in dit soort combinaties verschillende betekenissen van een woord kunnen oplichten. Neem bijvoorbeeld windwaarschuwing en winstwaarschuwing. Bevat dat niets tussen de woorden nu in het ene geval de betekenis ‘te veel’ (wind) en in het andere geval ‘te weinig’ (winst)? Nee, die betekenis zit in het woord ‘waarschuwing’: het signaleren van iets dat je niet (in die omvang) verwacht. Of neem hoofdluis en hoofdpijn. Door de combinatie wordt een ander aspect van ‘hoofd’ opgeroepen: met ‘luis’ gaat het om de buitenkant, met ‘pijn’ om de binnenkant van het hoofd.

Nog een belangrijke beperking. We kijken alleen naar twee combinaties van zelfstandige naamwoorden. Dat zal al moeilijk genoeg blijken te zijn. Dus geen combinaties als: vangnet, mooipraten; rodekool, rookvrij; hardloper, schreeuwlelijk; achterkamer, ondersteboven. Dit zijn verbindingen met respectievelijk als eerste of tweede woord een werkwoord, een bijvoeglijk naamwoord, een bijwoord of een voorzetsel.

En niet eens alle combinaties van twee zelfstandige naamwoorden doen mee. Het gaat alleen maar om X+Y waarin Y het hoofdelement is, zoals appelboom, appelpunt en appelwangen. X is hier een bepaling of een modificatie van Y. Dit zijn de zogenoemde ‘endocentrische samenstellingen’ waarbij X+Y een hyponiem is van Y, een appelboom is een soort boom, enz. De zogenoemde ‘exocentrische’ samenstellingen doen niet mee. Dat zijn samenstellingen zoals drankorgel of twaalfuurtje, waarin het tweede deel niet de kern vormt: een drankorgel is geen soort orgel, en een twaalfuurtje geen soort uurtje. Ook blijven in deze verkenning samenstellingen buiten beschouwing waarvan de herkomst onzeker is, zoals smartlap, waarin lap waarschijnlijk geen ‘doek’ betekent, of samenstellingen die ondoorzichtig zijn door de betekenis van de samenstellende woorden, zoals apekool en zinnebeeld. Het wordt echt al moeilijk genoeg, bijna te moeilijk.

Maar eerst kan iedereen meedenken én meedoen. Stuur samenstellingen op waarin de relatie tussen de woorden veel uitleg vraagt. En dan bedoel ik geen samenstellingen zoals moederliefde waarin men de relaties onderwerp (liefde van de moeder) of lijdend voorwerp (liefde tot de moeder) kan zien, of samenstellingen met een bepaling, zoals in huiskamer (plaats) of weekabonnement (tijd). Nee, ik bedoel samenstellingen waarbij je veel meer context nodig hebt om de interne relatie te beschrijven. Neem bijvoorbeeld Van Dale’s ‘Woord van het Jaar 2017’ appongeluk. Om de relatie tussen app en ongeluk te beschrijven, is uitleg vereist over bestuurders die tijdens het rijden aan het appen zijn en daardoor een ongeluk veroorzaken. Of neem warmtezombie, dat is iemand die versuft is geraakt als gevolg van dagenlang te warm weer. Wel is er een overeenkomst. In beide gevallen is sprake van een oorzaak. Uiteraard zijn er ook voorbeelden te bedenken zonder een oorzakelijke relatie. Zo mogelijk verwerk ik de voorbeelden in de volgende afleveringen.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: morfologie, Nultaal, samenstelling, woordvorming

Lees Interacties

Reacties

  1. Rob Duijf zegt

    10 november 2018 om 10:13

    ‘Ook blijven in deze verkenning samenstellingen buiten beschouwing waarvan de herkomst onzeker is, zoals smartlap, waarin lap waarschijnlijk geen ‘doek’ betekent(…)

    Een ‘smartlap’ is wel degelijk een doek! In vroeger tijden trokken straatzangers er op uit met een smartlap, waarop de tekst van een lied stond, vaak verluchtigd met tekeningen. Zo kon het publiek met de zanger meelezen.

    Aangezien er vaak hartverscheurende gebeurtenissen werden bezongen, werd de term smartlap overgedragen op het liedgenre.

    Beantwoorden
    • DirkJan zegt

      10 november 2018 om 18:51

      Leest u een wat Wikipedia over de herkomst van het woord smartlap schrijft:

      https://nl.wikipedia.org/wiki/Smartlap

      Beantwoorden
      • Rob Duijf zegt

        10 november 2018 om 21:12

        ‘De vaststelling dat het hier om een ‘rollied’ of ‘roldoek’ ging was juist. Dergelijke roldoeken werden vanaf de 17e eeuw door straatzangers gebruikt om hun gezangen te illustreren.’
        (…)
        ‘Het woord ‘smartlap’ werd echter nooit voor deze doeken gebruikt(…)

        U heeft gelijk. Ik heb mijn informatie uit het ‘Museum van Speeldoos tot Pierement’ (tegenwoordig ‘Museum Speelklok’) in Utrecht.

        Beantwoorden
        • DirkJan zegt

          10 november 2018 om 23:36

          Toch ben ik niet geheel overtuigd of smartlap nu een verbasterde Duitse vertaling is van Schmachtlap of dat het later mogelijk door één persoon bedacht is met het oude roldoek in het achterhoofd.

          Beantwoorden
          • Rob Duijf zegt

            11 november 2018 om 10:27

            etymologiebank.nl:

            ‘De oorspronkelijke betekenis van smartlap zou volgens het Van Dale Etymologisch woordenboek [P.A.F. van Veen en N. van der Sijs (1997), 2e druk] een letterlijke zijn geweest: “een lap waarop illustraties en tekst van bv. oude volksverhalen stonden die de zanger in volgorde aanwees”. Deze etymologie is vrijwel zeker onjuist.’

            Het is jammer, dat ‘vrijwel zeker onjuist’ niet nader wordt verklaard.

            Beantwoorden
          • DirkJan zegt

            11 november 2018 om 18:06

            Iedereen is het er wel over eens dat smartlap niet van vroeger is en een synoniem voor een roldoek was. Maar waar de samenstelling dan wel vandaan komt is mij niet geheel en overtuigend duidelijk.

            Net even in Nederlab gekeken en vond als eerste hit een vermelding uit 1936. Maar om de bron te kunnen lezen moet je onderzoeker zijn en moet je inloggen. De waarde van de database voor gewone gebruikers is dan ook heel beperkt. Tja.

            https://www.nederlab.nl

            Beantwoorden
          • DirkJan zegt

            11 november 2018 om 18:24

            Ik heb de vermelding van smartlap uit 1936 via Delpher wel kunnen vinden. Het zou zijn geroepen als belediging en werd genoemd in een rechtszaak. Maar verder niets over wat smartlap dan betekende.

            https://tinyurl.com/y747289m

            Beantwoorden
  2. Rob Duijf zegt

    10 november 2018 om 10:41

    https://goo.gl/images/V6PE74

    Smartlap ‘Het Stille Klooster of Oorlogsleed eener moeder’.

    Beantwoorden
  3. Wouter van der Land zegt

    11 november 2018 om 00:46

    spookrijder
    geestverwant
    huisvriend
    Belastingdienst
    tenenkaas
    dakhaas
    haastklus

    Beantwoorden
  4. Wouter van der Land zegt

    11 november 2018 om 21:14

    Over de etymologie van ‘smartlap’. Volgens Delpher is het na 1960 snel populair geworden, dus wellicht is Weertenaar en smartlappenkoning Johnny Hoes de bedenker ervan. Misschien staat een variant van het Duitste Schmachtlappen in het Weertse woordenboek: https://www.weertdegekste.nl/2013/05/het-wieertlands-woeerdebook-is-nu-te-bestellen/

    Het succes van het woord moet haast wel te maken hebben met de associatie met zakdoek.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Daniël Vis • Dit blijft geheim, Luísa

Hoe doe je dat? Is het voldoende
om erover te blijven praten,
de woorden te herhalen?

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

BEDELDEUN

“’k Heb kalk in m’n hoofd,
hoor je ’t rammelen,
hoor je ’t rammelen,
maak je ’t goed?

Heb je niet een paar kousen,
niet een lapje of een hoed,
hoor je ’t rammelen,
hoor je ’t goed?”

(Bedeldeun)

Bron: Barbarber, januari 1961

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

7 juli 2025

➔ Lees meer
10 juli 2025: Hofwijck en het lezen van maakbaar landschap

10 juli 2025: Hofwijck en het lezen van maakbaar landschap

4 juli 2025

➔ Lees meer
29-30 september 2025: Struggling Sovereignty

29-30 september 2025: Struggling Sovereignty

3 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1871 Kornelis ter Laan
1912 Félicien de Tollenaere
➔ Neerlandicikalender

Media

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Plein Publiek: Nadia de Vries

Plein Publiek: Nadia de Vries

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
Van Tamazight tot straattaal – met Khalid Mourigh

Van Tamazight tot straattaal – met Khalid Mourigh

2 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d