Door Marc van Oostendorp
Waar wordt geklaagd, spitst de taalliefhebber zijn oren, want daar is kennelijk iets aan de hand. Groot was dan ook mijn vreugde toen dit
Ik zie steeds vaker mensen ‘Jah’ schrijven ipv ‘ja’ en ik word er bijzonder agressief van. Make it stop pls
— Saloua (@Saloua095) 25 januari 2019
Gevraagd om een toelichting meldde de twitteraarster (een MA-studente Rechten in Groningen, ik vermoed dat de 95 in haar Twitter-handle haar geboortejaar is):
(ik zag gisteren je mention voorbij komen, maar ik kan ‘m niet meer terugvinden 🙁 )
Ik zie het vooral op facebook bij vrouwen rond de 35/40. Het viel me een tijdje geleden op en toen ging ik er op letten en ik zie het steeds regelmatiger voorbijkomen.— Saloua (@Saloua095) 26 januari 2019
Veel duidelijkheid heb ik tot nu toe niet. Wanneer je begint rond te vragen, komen er altijd mensen vertellen dat dit ‘invloed van het Engels’ is (echt, probeer maar, stel willekeurig welk taalverschijnsel aan de orde in een gezelschap van meer dan 10 personen en geheid zegt op zeker moment iemand ‘invloed van het Engels’). Ik zie geen reden waarom dit zo zou zijn. Ja, in het Engels schrijven mensen soms yeah, maar als je dat wilt navolgen, waarom schrijf je dan niet óók yeah?
Zoals ik denk dat we ook weinig hebben aan het andere soort verklaring waar mensen mee komen, namelijk dat dit een teken is van de algehele domheid van de bevolking, of dat het een typefout is. Het is moeilijk voorstelbaar dat iemand niet weet hoe je ja schrijft. Een typefout is ook onwaarschijnlijk (de h staat ver weg van de a).
Het is dus een bewuste keuze, maar waarvoor. Mensen meldden dat ze het gebruikten om verveeldheid uit te drukken, als een soort afgekort jaha. In die lijn valt ook deze tweet:
(West-Vlaming hier)
Ik gebruik 2 varianten:
Jah: kom op / je meent het / wat had je verwacht / typisch
Hoe ik het ooit heb gebruikt: “Jah pap heeft die pauw vanmorgen brood gegeven. Geen wonder dat-ie terugkomt’
Jha: ’tja’ / als vervanging van ‘nja’ (als in: misschien wel ja)— Tessa (@TessaVVV) 26 januari 2019
(Ik ben 19 jaar en een vriendin van mij gebruikt ook ‘jah’. Ze zegt dat ze dat doet om er eens wat anders van te maken)
— Tessa (@TessaVVV) 26 januari 2019
Er worden een enkele keer ook andere redenen genoemd. Lies, over haar dochter:
Ik: “was het een leuke film?”
Dochter van 14: “Jah” “4dx was wel een klein beetje heftig”— Lies 🎈 (@Lies1708) 26 januari 2019
Op mijn vraag waarom ze dat schrijft, zegt ze dat ze dat gewoon doet. Geen speciale betekenis. Soms vindt ze “ja” zo stom staan.🤔
— Lies 🎈 (@Lies1708) 26 januari 2019
Maar het is natuurlijk mogelijk dat Lies’ dochter met dat jah wel degelijk een zekere verveeldheid uitdrukte, maar dat uit het oogpunt van moeder-dochterdiplomatie niet nader wilde toelichten.
Een enkeling lijkt ook op te merken dat andere mensen (het zijn meestal andere mensen) het woord jah ook uitspreken. Ik vind dat lastig te beoordelen, want ik heb geen idee hoe jah dan klinkt, laat staan dat ik zou kunnen bevroeden hoe andere mensen denken dat jah klinkt.
Ik houd het erop dat jah een schrijftaaldingetje is, vermoedelijk uit het domein van de sociale media en dat het vooral een wat verveeld soort jah uitdrukt, misschien wat minder aggressief dan jaha, maar zeker minder enthousiast dan ja. Aangezien Groningse studentes zich eraan ergeren en de bron leggen bij mensen van 10 jaar ouder, is het trouwens misschien ook alweer over zijn hoogtepunt heen.
Dat zou best kunnen. Ik denk, dat het een modedingetje is. Zoiets als ‘duh’. Of ‘Nee, echt?’ ‘Vet!’
Aan de diagnose ‘een modedingetje’ hebben we niet zo veel. In de eerste plaats wil je dan weten waarom sommige dingen in ‘de mode’ komen en andere niet. In de tweede plaats blijven sommige ‘modedingetjes’ uiteindelijk heel lang hangen, en worden tot taalverandering. Er is dus geen reden om iets als ‘een modedingetje’ af te doen; althans, je kunt dat natuurlijk doen, maar in dat geval is er weer weinig reden om Neerlandistiek te lezen, waar we ons juist proberen vragen te stellen over hoe de taal precies verandert.
‘In de eerste plaats wil je dan weten waarom sommige dingen in ‘de mode’ komen en andere niet.’
Iemand begint er mee en de rest volgt? Dat is misschien een versimpeling van het ‘bandwagon’-effect. Het lijkt me ook cultuurgebonden. Neem woorden als ‘hip’ als uiting van de ‘flowerpower-generatie’, of ‘blits’ uit de jaren zeventig, maar ook ‘gaaf’, ’te gek’, ’tof’. Men wilde niet alleen hippe of blitse kleren dragen, maar gebruikte de woorden ook te pas en te onpas om aan te geven ‘heel modern’ te zijn en zich te onderscheiden van ‘uit’ was.
Je hebt natuurlijk gelijk dat sommige ‘modedingetjes’ lang blijven hangen, inslijpen, en zo de taal veranderen. Dat is interessant en je zult het over langere tijd moeten volgen.
Wie nu nog woorden als ‘hip’ of ‘blits’ gebruikt, heeft de afgelopen 50 jaar in coma gelegen…
Ook n.a.v. bovenstaande reactie: zou ‘jah’ niet in een bredere orthografische ontwikkeling passen, waarbij de woordfinale -h een bepaalde functie heeft? Zie dus ook ‘duh’ maar ook ‘mwah’ en ‘meh’. Vooral in het laatste geval is er een betekenis van verveling: misschien dat die betekenis min of meer algemeen is toe te dichten aan -h.
Overigens zijn dat soort spellingbetekenissen sowieso razend interessant, zie bijvoorbeeld ook de neiging van bedrijven/instanties in de hoek duurzaamheid etc. om een q te gebruiken (waar Sterre een paar jaar geleden over schreef: https://books.google.nl/books?id=idI0CgAAQBAJ&pg=PA7&lpg=PA7&dq=%22de+q+van+duurzaam%22&source=bl&ots=UDK1Z8jAEy&sig=ACfU3U0OZUIJBEGsV7MNSn8mtD3gPbcM8g&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjY5s21ipDgAhUSalAKHYiyB7AQ6AEwAHoECAAQAQ#v=onepage&q=%22de%20q%20van%20duurzaam%22&f=false
Mij lijkt de h aan het eind oorspronkelijk een fonologisch ding: in interjecties als bah, mwah, duh en meh geeft het aan dat je een andere klinker hebt dan je normaliter in een open lettergreep verwacht. De klinker wordt ‘gesloten’ door de h, die je verder niet hoort.
Die h is er overigens wel, maar hij is er net zo goed aan het einde van ja, zoals je kunt constateren als je dat woord opneemt en dan achterstevoren afspeelt.
Het is mij niet duidelijk of ‘jah’ in de hoofden van sprekers ook met een [ɑ] wordt uitgesproken in plaats van met een [a]. Misschien is het wel iets specifieks voor de spelling, maar je zou er eerst meer van willen weten. Omdat alle voorbeelden die je noemt ook iets met uitspraak te maken hebben, zou dit dan misschien het eerste teken zijn dat er iets aan de hand is. Wel weer iets heel anders dan met die finale q (waarover overigens meer geschreven is), want dat is/was een bewuste strategie.
Het verveeld klinkende ‘jah’ zou wel eens een contaminatie kunnen zijn van ‘ja’ en ‘mwah’
Mij lijkt de uitspraakverklaring ([jɑ] i.p.v. [ja]) verreweg de meest waarschijnlijke. Ik gebruik zelf ook beide uitspraakvarianten, in verschillende contexten. Die met gesloten klinker is vaak een bevestiging van iets dat de vraagsteller al weet of verwacht: “heb je al ontbeten?” “Jah”. “Kun je voor mij even de route uitzoeken?” “Jah [start Google Maps op]”. Open klinker “ja” zou hier overdreven emfatisch klinken. Maar: “heb je zin om naar dat concert te gaan?” “Ja, leuk” (met gesloten klinker zou te weinig enthousiasme uitdrukken).
(Voor de duidelijkheid: ik bedoel dus dat ik beide varianten in de uitspraak heb. Ik heb de spellingsvariant met h nog nooit gebruikt.)
Interessant. Ik kan me er niet veel bij voorstellen, behalve iets dat vrij subtiel is. [jɑ] is dan vooral kortaf (het is heel lastig verschil te maken tussen een korte [a] en een korte [ɑ].) Dat klopt natuurlijk ook met het korzelige dat je suggereert in je antwoorden,.
Het is dan wel iets waarvan het me verrast dat taalgebruikers subtiel genoeg zijn om te begrijpen dat je door verlenging in de spelling verkorting in de uitspraak kunt weergeven.
Maar ik houd ook niet voor onmogelijk dat je iets anders bedoelt, dat ik niet goed aanvoel.
Marc: je begrijpt precies wat ik bedoel (al hoeven die antwoorden niet echt korzelig te zijn – meer, zoals Mient Adema zegt, laag-intensief zoals “mhm”). Ik vind het aan de ene kant ook weer niet zó subtiel (ik kan best prima verschil maken tussen een korte [ɑ] en een (ver)korte [a] geloof ik*), maar aan de andere kant verbaast het me niet dat taalgebruikers dat subtiele verschil aanvoelen. Ik heb ook wel eens mensen zien klagen dat “papa” zo’n rare spelling is – vanwege de kwaliteit van de eerste klinker zou het toch zeker “pappa” moeten zijn, zoiets.
*Al ben ik dan weer iemand die maar heel zelden een verkorte [a] uitspreekt. Ik heb pas tijdens mijn taalkundige opleiding geleerd dat de onbeklemtoonde in de laatste twee lettergrepen van “Canada” of die in de eerste twee lettergrepen van “paradijs” een /a/ zou (moeten) zijn volgens fonologen en uitspraakwoordenboeken. Ik spreek die klinkers allemaal uit als [ɑ] en associeer ze metalinguistisch ook gewoon met /ɑ/. Ik moest even zoeken naar een woord waarin ik een onbeklemtoonde /a/ heb, maar vond er wel één (“kwaliteit”).
Je “ja” plaats je daarmee in een intensiteitsreeks. Je kunt voor die eerste twee voorbeelden ook met “m..m” reageren en in het laatste met in een toon oplopend “ja”.
En het eerste zal een deel van de spellers wellicht onbewust met “jah” willen zeggen.
Straks gaan de twijfelende bevestigers nog jã gebruiken (in e-grote terts :-), maar dat gaat natuurlijk lang zo makkelijk niet als een haatje erbij.
Ik wil nu in mijn gespreksdata eens alle ja-antwoorden gaan verzamelen om te zien of er een articulatieverschil is dat inderdaad betekenisvol is op die manier.
Maar ja, tijd, kracht, geld, en geduld… (vooral de eerste en derde). Misschien dat we een klein legertje studenten aan het werk kunnen zetten XD
Ja + duh = jah.
Andere veelal Amerikaanse +h-woorden die in het Nederlandse opduiken zijn meh, teh (verhaspeling van the), nah (luie uitspraak van nee of no, antoniem van jah), neuh. En dus duh en d’oh.
Kortom, +h geeft een luie, chagrijnige of verveelde betekenis mee aan het hoofdwoord.
Zelf gebruik ik dit ‘jah’ in elk geval sinds 2005 in dagboeken en verhalende teksten. Voor mij is het een iets langgerekter ja, misschien met een iets kortere a, en ik gebruik het wanneer het niet een antwoord is op een ja-neevraag. Misschien als een aanduiding dat er meer over het besproken onderwerp te vertellen valt, maar dat je dat op dat moment niet doet. Voor mij is het niet per se een verveeld ja.
Voor mij klinkt ‘jah’ duidelijk met een korte ‘a’. Net als in ‘bah’. Zo vind ik dat we dat verschil in klank met ‘ja’ [jaa] duidelijk kunnen maken. Voor mij heeft het pertinent níet met ‘t Engelse ‘yeah’ te maken. Want ik ben helemaal niet voor de verengelsing in ons Nederlands. Vanuit het Limburgs dialectschrift, waar ik mij graag mee bezighoud, vind ik ook ‘jah’ zeer gerechtvaardigd gezien de tussenwerpsels als ‘meh’, ‘deh’ enzovoort. Je zou voor het Nederlands wel kunnen zeggen dat het wellicht meer spreektaal is. Het is niet per se een verveeld klinkende ‘jah’. Want deze wordt juist kort uitgesproken. Wil je ‘t verveeld laten klinken, schrijf dan ‘jaha’ of misschien ‘jahah’. (?)