Door Marc van Oostendorp

Bovenstaande opname is een van de vele uit de rijke audio-archieven van het Meertens Instituut. De oorspronkelijke opname komt van het Fonetisch Instituut van de Universiteit van Amsterdam.

Als de archieven juist zijn, hoor je hier Jac. van Ginneken (1877-1945), de roemruchte eerste hoogleraar Nederlands van de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij spreekt de klinkers aa-ee-oo-ie-oe in verschillende omgevingen in: los, voor een n, voor een m, enzovoort. 

Waarom die vijf klinkers? Aa-ie-oe zijn de klinkers die het meest extreem klinken. De ee en de oo zitten daar tussen in en heten daarom middenklinkers. Veel talen die slechts vijf klinkers hebben, zoals het Spaans, hebben precies deze vijf.

Wat heel erg opvalt aan Van Ginnekens uitspraak, ja, wat ik zelfs een beetje schokkend vind, is dat Van Ginneken die middenklinkers uitspreekt als eej en oow (‘gediftongeerd’ heet dat deftig). Tegenwoordig doen bijna alle Nederlanders dat, met uitzondering misschien van mensen uit het noord-oosten. (Vlamingen doen het meestal ook niet.) Maar in Van Ginnekens tijd gold deze uitspraak nog als behoorlijk onbeschaafd, iets voor platte Hollanders en niet voor een Nijmeegse hoogleraar Nederlands.

Het is mogelijk dat Van Ginneken die platheid na wilde bootsen, want hij deinsde voor weinig dingen terug. Maar misschien sprak hij ook echt zo. In het laatste geval was die gediftongeerde uitspraak al voor de Tweede Wereldoorlog geaccepteerd.

We hebben op het Meertens Instituut nog een andere opname, uit 1944, waarvan duidelijker is dat het Van Ginneken betreft. Hij leest een gedichtje voor, zegt een lijst woorden. Tot slot heft hij ‘In ‘t bronsgroen eikenhout’ aan.

Mij lijkt dit dezelfde stem, al is het moeilijk zoiets zeker te weten. Hoe dan ook is de uitspraaak van de middenklinkers bij deze spreker ook wel (licht) diftongisch. Het is jammer dat hij geen woorden zegt die eindigen op -ee of -oo.