Voornamendrift 48

Door Gerrit Bloothooft en David Onland

Er zijn weinig eigenschappen van voornamen die al grotendeels in de 19^e eeuw verdwijnen. Maar meisjesnamen op -jen zoals Aaltjen, Gerritjen, Hendrikjen, Jantjen, Geertjen, Geesjen en Grietjen behoren daarbij (figuur 1). Te Winkel wijdt in de Taalgids van 1862 een artikel aan het verkleinwoord, waarin hij pleit voor het weglaten van de nutteloze en niet uitgesproken laatste n van -jen. Uit de voornamen blijkt dat dit toen inderdaad al grotendeels realiteit was (ook voor -gen en -ken). Hoe ontwikkelde de verklein- of beter de vleivorm in meisjesnamen zich in de laatste twee eeuwen?

De verspreiding van het -jen suffix tussen 1790 en 1880 (figuur 2) laat een band zien van midden Friesland tot de Achterhoek. Het overige deel van Drenthe en een groot deel van Groningen gaf de voorkeur aan -ien (figuur 3, topnamen Jantien, Geessien, Anne(ch,g)ien, Hillechien, Aaltien, Marchien, Hinderkien, Roelfien, Lammechien).

De voornamen op -jen vielen al aan het eind van de 18^e eeuw in het niet bij die op -je (figuur 4), dat tien keer vaker voorkwam. Een kwart van alle meisjes had in de 19^e eeuw een voornaam op -je, met als topnamen: Grietje, Trijntje, Aaltje, Antje, Neeltje, Jan(ne)tje. Na 1880 zette een sterke daling in en nu krijgt nog maar een paar procent van de meisjes een naam op -je. De uitgang -je volgt in feite de teruggang van alle traditionele namen in de twintigste eeuw. Deze traditionele meisjesnamen kunnen gebaseerd zijn op een jongensnaam die door de verkleinvorm vervrouwelijkt werd, Jan > Jantje, Hendrik > Hendrikje. Maar -je kan ook als een vleivorm die een verzachting of vertedering uitdrukt gezien worden. Dat laatste is waarschijnlijk want alhoewel vrouwen gemiddeld korter zijn dan mannen, hoeft Jantje helemaal niet kleiner te zijn dan Jan. De top -je namen zijn ook vaak gebaseerd op van oorsprong vrouwelijke namen: Margaretha > Grietje, Catharina > Trijntje, Adelheid/Aalt > Aaltje, Anna > Antje, Maria > Maartje. Het is daarom vermoedelijk ook geen afkeer van de (impliciet vrouwelijke) zachtheid die -je oproept die de verminderde populariteit in de 20^ste eeuw veroorzaakte, maar simpelweg het verlaten van de vernoemingstraditie. Deels werd het verlies van -je door andere suffixen overgenomen.

Heel kenmerkend is dat mannennamen traditioneel op een medeklinker eindigen (90%, figuur 5) en vrouwennamen op een klinker (tot 1940 vrijwel 100%, figuur 6; tot 1880 nog wel -en). Maar na 1960 groeit het iets naar elkaar toe: nu eindigt 25% van de mannennamen op een klinker en eindigt 25% van de vrouwennamen op een medeklinker. Wellicht kan dat als een vorm van emancipatie of gendergelijkheid worden gezien.

Voor vrouwen is de van oorsprong Latijnse vrouwelijke uitgang op -a dominant. Het percentage groeide van 50% in 1790 tot 70% in 1930 en volgt na 1950 de terugval van alle gelatiniseerde namen (figuur 7) maar stabiliseert nu op 33%. Ook de uitgang -a is (naast de al eerder genoemde van oorsprong vrouwelijke namen, waaronder het zeer populaire Maria) meestal gebaseerd op de mannelijke vorm, Franciscus > Francisca, Petrus > Petra/Petronella, Wilhelmus > Wilhelma/Wilhelmina, met bijvoorbeeld ook -ina en -ella.

De verkleinvorm -ke (figuur 8) vormde in de 19^e eeuw 4% van alle meisjesnamen, en kon zelfs juist als -ken in de ogen van Te Winkel genade vinden: “Daarin zou ik zonder bedenken, op weinig uitzonderingen na, aan den ouderen vorm met de n de voorkeur geven. De woorden, met dit suffix gevormd, behooren niet meer tot de algemeene spreek- en schrijftaal; zij zijn provincialismen en archaïsmen geworden, en zijn in de laatstgenoemde qualiteit nog in bijbel- en kanselstijl gepast.” Voornamen op -ken waren in de 19^e eeuw vooral Jenneken, met daarnaast Fenneken, Geesken, Anneken en Willemken; -gen kwam al vrijwel niet meer voor. Alhoewel -ken met -jen verlaten werd, bleef -ke in de 19^e eeuw constant met (veelal Friese) topnamen Janke, Maaike, Akke, Tjitske, Aafke, Klaaske, Sytske, Jenneke, Geeske, Rinske. Dat blijkt ook uit de verspreiding van meisjesnamen op -ke (figuur 9) die in de 19^e eeuw vooral in Friesland, Groningen, de westelijke Betuwe en in Zeeuws-Vlaanderen te vinden zijn. In de laatste gebieden gaat het vooral om Jenneke, Maaike en Anneke. Overigens zijn jongensnamen op -ke in Friesland nog steeds gebruikelijk, in wat mindere mate in Groningen en Drenthe. Ook dat weerspreekt de gedachte dat -ke een verkleinvorm is. Na 1940 en vooral na 1970 zijn er verschillende oplevingen van -ke, mede door de populariteit van Marieke, Femke, Maaike en Nienke/Nynke.

In het algemeen werden meisjesnamen op -e (buiten -ke, -je en -ie) aanzienlijk populairder in de tweede helft van de vorige eeuw (figuur 10). Van nauwelijks 1% in de 19^e eeuw steeg het aandeel tot 20% in de jaren negentig van de vorige eeuw, onder andere door Anne. De kleine oplevingen in de Franse tijd komen vooral door Franse namen: Henrie/ëtte, Jeanne(tte), Louise, Anne, Marianne, Antoinette, Charlotte, Josephine.

Ten slotte zijn er de meisjesnamen die eindigen op -ie, -i  of -y (figuur 11). In het begin van de 19^e eeuw waren Marie en Geertrui daar een afnemende representant van. In de loop van de twintigste eeuw steeg de populariteit van -y en -ie rond 1940 eerst als roepnaam die officieel werd opgegeven zoals Corry, Annie, Jannie, Nelly, Henny, Willy, terwijl na 1970 het aandeel Engelse namen met onder andere Noami, Romy, Demi, Wendy en Kelly voor een flinke groei zorgden. Nu dragen Sophie en Evi ertoe bij.

Nog genoemd kan worden dat Franse meisjesnamen op -ique (figuur 12) of -iek (vaak de vernederlandsing daarvan, figuur 13) een typisch modeverschijnsel uit de tweede helft van de vorige eeuw zijn, waarbij -ique vooruitliep met een top in 1968, gevolgd door -iek dat trager en veel minder populair was met een top rond 1980. Topnamen zijn respectievelijk Monique, Angelique, Danique, Dominique, Veronique, Frederique waarin alle e ook als é gespeld kunnen worden, en Annemiek, An(n)iek, Moniek, Daniek, Frederiek, Janiek, Elsemiek, Kiek, Angeliek, Veroniek. De namen op -miek zijn eigenlijk verkortingen uit Maria>Marieke>Mieke die ook rond 1980 het meest populair waren (onderdeel van de namen op -ke in figuur 8). Al deze namen hebben de Franse klemtoon op het suffix, net zoals de namen op -ina, -ine, -ella, -elle.

• Voor wie zelf op de voornamenbank samenvattende grafieken wil maken: gebruik de optie <geavanceerd> met in de zoekopdracht een reguliere expressie. Voor alle voornamen op -je is dat je$, voor alle voornamen op -ie, -y of -i is dat (ie|y|i)$, voor alle voornamen op een medeklinker [bcdfghjklmnpqrstvwxz]$.