• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

De kortste klank van het Nederlands

10 januari 2020 door Marc van Oostendorp 10 Reacties

Als een groot geleerde overlijdt, laat hij of zij altijd een onvoltooid werk achter. Dat kan niet anders, want nog nooit is er een onderwerp geweest dat in alle opzichten voldoende onderzocht is.

Het gat dat Johan Taeldeman twee jaar geleden naliet, heette de sjwa, de ’toonloze e‘ aan het eind van bede, In de grote Fonologische Atlas van de Nederlandse Dialecten was het achteraf ten onrechte, vond Taeldeman, te weinig aan bod gekomen. Heel veel heel gedetailleerde kaarten zijn er in die imposante atlas opgenomen over zo ongeveer iedere klank die willekeurig welke Nederlandstalige ooit in zijn mond heeft genomen. Maar de sjwa ontbreekt.

Sjwa-1, sjwa-2, sjwa-3

In de laatste jaren van zijn leven merkte Taeldeman weleens op dat hij er eigenlijk nog aan wilde werken, aan dat klankje dat weliswaar de kortste is van alle Nederlandse klinkers, maar ook verreweg de interessantste. Het is er niet meer van gekomen, maar enkele van de belangrijkste taalkundigen van het Nederlands hebben het nu een beetje goedgemaakt met een speciaal nummer van Verslagen & Mededelingen van de KANTL met als titel ‘Drie visies op de frequentste klank van het Nederlands’, expliciet gepresenteerd als ‘postuum eerbetoon‘ aan Taeldeman.

De sjwa (geschreven als ə) is onder andere zo interessant omdat hij op drie manieren gebruikt wordt:

  • als een gewone, stabiele klinker, zoals in de woorden vadər en wittə (in het eerste geval is hij een onderdeel van de stam, in het tweede een verbuigingsuitgang) (sjwa-1);
  • als een klank die (door sommige sprekers) wordt tussengevoegd in woorden zoals melək en harəp (sjwa-2)
  • als een klank die (in de spraak van sommigen) in de plaats komt van onbeklemtoonde klinkers (bekini, kətoor) (sjwa-3)

De historisch taalkundige Jozef van Loon noemt het Nederlands om die veelzijdigheid schertsend ‘de wereldkampioen’ in het gebruik van sjwa. Het Engels heeft bijvoorbeeld wel sjwa-1 en sjwa-3, maar niet sjwa-2; het Duits heeft alleen sjwa-1 (al bestaan er in beide talen ook variëteiten met meer sjwa’s).

Mewk

in de bundel schrijft Georges De Schutter het artikel dat Taeldeman waarschijnlijk zelf had willen schrijven: waar komt de sjwa-2 precies voor? En wat verklaart die verspreiding. Het blijkt een verschijnsel dat heel erg voorkomt in de twee sociaal-economische kernen van het Nederlandse taalgebied – Holland in Nederland en Brabant in Vlaanderen – en dat vandaaruit waarschijnlijk verder uitstraalt.

De data van De Schutter zijn overigens tamelijk oud, want ze komen uit een dialectatlas die vijftig jaar geleden al min of meer voltooid was. Terecht roept De Schutter taalkundigen op om ook nieuwer materiaal te gaan bestuderen. Een van de fascinerende kwesties daarbij lijkt mij dat sjwa-2 in Nederland inmiddels gestuit lijkt te zijn, doordat je hem niet invoegt na een Gooise r en ook niet na de moderne uitspraak van de l als een w-achtige klank. Veel jongeren, ook of zelfs vooral in Holland, zeggen inmiddels mewk, en daar past geen sjwa-2 meer tussen.

Middeleeuwse bronnen

Er staat nóg een artikel over de sjwa-2 in deze bundel, want de taalkunde is de wetenschap van het kleine. De Antwerpenaren Hanne Kloots, Steven Gillis en Jo Verhoeve hebben gemeten hoe lang die klinker precies is in allerlei omstandigheden en bij allerlei sprekers in Nederland en Vlaanderen. De meest eigenaardige bevinding daarbij is dat vrouwen de sjwa in snelle spraak korter maken dan mannen, maar in langzame spraak juist langer. De verklaring daarbij is dat vrouwen enerzijds sowieso geneigd zijn hun klinkers iets langer te maken, maar dat ze ook articulatorisch behendiger zijn, zodat ze bij snelle spraak makkelijker van de ene medekiinker naar de andere springen.

Maar het pièce de resistance van dit nummer is zonder enige twijfel het artikel van Van Loon, dat gaat over de geschiedenis van alle drie de soorten sjwa in het Nederlands. Alle drie zijn ze oeroud: sjwa-1 werd misschien met een a geschreven in hebban olla vogala, voor sjwa-2 en sjwa-3 zijn in middeleeuwse bronnen al aanwijzingen te vinden.

Klemtoon

Intrigerend is het verschil dat Van Loon beschrijft tussen Nederland en Vlaanderen met betrekking tot sjwa-3: hoe zuidelijker je komt, hoe minder die klank eigenlijk voorkomt. Van Loon zegt dat dit komt doordat zuiderlingen een ‘preciezere articulatiebasis’ hebben, ze zijn van oudsher toch al geneigd klanken duidelijker uit te spreken, maar waardoor dat komt is niet helemaal duidelijk. (Het Engels heeft nog meer sjwa-3 dan het Nederlands in Nederland; het Duits heeft nog minder sjwa-3 dan het Nederlands in Vlaanderen; is het Duits ook ‘preciezer’ dan het Engels)?

Maar het is ook niet helemaal onmogelijk om het toch wat preciezer te maken. Zo weten we dat talen kunnen verschillen in hoe belangrijk de rol is die de lettergreep speelt. In het Frans speelt deze een belangrijkere rol dan in het Engels: Fransen vinden het veel moeilijker om te horen dat bal een onderdeel is van balance dan Engelsen, omdat bal geen lettergreep is in balance. Ook is de Franse dichtkunst duidelijker gebaseerd op het tellen van lettergrepen dan de Engelse. In het Engels speelt klemtoon juist een belangrijkere rol.

Waardevol

Het zou mij niet verbazen als dit ook een verschil was tussen het Nederlandse Nederlands en het Belgische Nederlands: dat in de laatste taal de lettergreep een belangrijkere rol speelt. Syllabische verzen zijn in de geschiedenis van de Nederlandse poëzie bijna alleen door Vlamingen geschreven en zo zijn er meer aanwijzingen. In een taal waarin klemtoon een belangrijke rol speelt, verwacht je meer sjwa-3’s, het gaat hier immers om onbeklemtoonde lettergrepen.

Dit is alleen maar een hypothese over een mogelijke manier om het idee van Van Loon wat beter te toetsen te maken. Het is een voorbeeld van hoeveel we nog niet weten over de kleinste klank van het Nederlands, zelfs na het verschijnen van deze waardevolle bundel.

Afbeelding: Logo van het helaas ter ziele gegane taaltijdschrift Schwa Fire.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: dialectologie, epenthese, fonologie, reductie, sjwa

Lees Interacties

Reacties

  1. Joris zegt

    10 januari 2020 om 09:19

    Bedankt, mooi verhaal.

    “Van Loon zegt dat dit komt doordat zuiderlingen een ‘preciezere articulatiebasis’ hebben, ze zijn van oudsher toch al geneigd klanken duidelijker uit te spreken…”

    Maar waarom zeggen Vlamingen dan ‘hət mèsje’ in plaats van ‘het meisje’?

    En waarom heet de sjwa eigenlijk sjwa?

    Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      10 januari 2020 om 17:33

      Een è is niet per de minder duidelijk dan een ei; het zijn twee moderne vormen om dezelfde historische klinker uit te spreken.

      Beantwoorden
  2. Jona Lendering zegt

    10 januari 2020 om 09:29

    Ooit leerde ik dat dit een “stomme e”, zoals in zinnetjes als “en toen balsemden ze ‘nem”. “Sjwa” is blijkbaar een betere naam, maar wat is daarvan de reden?

    Beantwoorden
    • Lucas zegt

      10 januari 2020 om 12:21

      Het is een internationaal erkende naam in de taalkunde, kortom, jargon. Al wordt hij in het Engels als Schwa genoemd (of eigenlijk Duits, want het is een Duits woord).

      Maar het zijn feitelijk dus synoniemen.

      Net zoals we in de Algemene Nederlandse Spraakkunst de “mededelende zin” vinden wat ook een “declaratief” is. In taalkundig jargon hebben we het over “declaratives” (merk op dat “to declare” ook nog eens “mededelen” betekent…), maar dat betekent exact hetzelfde.

      Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      10 januari 2020 om 17:02

      De term ‘stomme e’ is een vertaling van ‘e muet’. In het Frans verwijst die naar de e die bijv. aan het eind van ‘belle’ die in het (noordelijke) Frans niet worden uitgesproken. In het Nederlands is hij in die zin niet echt stom. Een alternatieve, betere maar minder bekende term is ‘toonloze e’. Er is geen objectieve reden om sjwa boven of onder toonloze e te stellen, denk ik. Je moet sowieso (ook bij ‘stomme e’) uitleggen wat je bedoelt.

      Beantwoorden
  3. Joris zegt

    10 januari 2020 om 09:59

    ‘De Rus, een hufter, vulde gulzig de pullen, suste z’n truttige zus, kuste d’r verpulverde krullen,’ verzuchtte Bəttus.

    Beantwoorden
  4. Joris zegt

    10 januari 2020 om 16:24

    Aanvulling: Engels heeft wel sjwa-2, lees ik. “In some dialects a schwa shows up to help bust up difficult consonant clusters. This process, called schwa epenthesis, can turn realtor into real-ǝ-tor, athlete into ath-ǝ-lete, nuclear into nuc-yǝ-ler, and film into fi-lǝm. It can also come in handy in drawing out words for dramatic effect, as in “cǝ-raaaaaa-zy!” (https://www.mentalfloss.com/article/56821/9-fun-facts-about-schwa)

    Verder lees ik dat sjwa uit het Hebreeuws komt. “In Hebrew writing, “shva” is a vowel diacritic that can be written under letters to indicate an ‘eh’ sound (which is not the same as our schwa). The term was first used in linguistics by 19th century Germany philologists, which is why we use the German spelling, “schwa.””

    Tot slot: als het Nederlands echt de wereldkampioen van de sjwa is, zou ik daar geloof ik niet al te trots op zijn. Ik vind het eerlijk gezegd een doffe, toonloze en alles bij elkaar ǝn beetjǝ ǝn lǝllǝgǝ klinker. Hij steekt grauw af bij de volle klanken van het sjwaloze Italiaans.

    Beantwoorden
  5. Henk Smout zegt

    13 januari 2020 om 23:54

    Een raadsel voor mij: hoe kan het dat, anders dan bij 11, in Engels en Deens 12 eenlettergrepig is, zonder klinker tussen -l- en -v(-)?

    Beantwoorden
  6. Tekstbureau Amsterdam zegt

    20 januari 2020 om 11:15

    Wat interessant! Ik had hier nog nooit zo over nagedacht. Wat bedoelt u precies met de toonloze e? Ik kan dit nergens vinden helaas. Ik hoor het graag! Anne

    Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      20 januari 2020 om 17:30

      De toonloze e is de laatste klinker van het woord ‘Anne’ (die geschreven wordt met een ‘e’).

      Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Jonathan Griffioen • Abnormale kinderen

Ja, Rutger Kopland is blauw.
M. Vasalis is blauwer,
veel blauwer, rode grond met blauwe
bergen. Kopland is grijzer, ik zag nooit
grijzer blauw.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

LEER DER PROPORTIËN

Het teentje maan dat gisteren te klein was
maar nu zo klein dat ik het op zijn plaats vind staan,
er is steeds minder nodig om het te bedekken,
steeds minder nodig om het te verstaan.

Bron: Het zinrijk, 1971

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

19 mei 2025

➔ Lees meer
10 juni 2025: Lezingenmiddag Indische Letteren

10 juni 2025: Lezingenmiddag Indische Letteren

19 mei 2025

➔ Lees meer
23 mei 2025: Nijmegen taalhoofdstad

23 mei 2025: Nijmegen taalhoofdstad

16 mei 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1903 Cornelis Stutterheim
1904 Leendert van Dis
sterfdag
2020 Hugo Ryckeboer
➔ Neerlandicikalender

Media

Van Hogwarts naar Zweinstein

Van Hogwarts naar Zweinstein

20 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Verschenen: Romanreuzen

Verschenen: Romanreuzen

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d