Door Henk Wolf
In de Trouw van vandaag viel me de volgende zin op:
- “[…] in Texas worden koelwagens besteld voor de opslag van overledenen.”
Ik vind de zin raar door de keuze voor het woord overledenen. Waarom? Om dat uit te leggen, moet ik een klein stukje filosofie bespreken.
Heel sterk versimpeld gezegd zijn er twee aannamen over hoe mensen in elkaar zitten: de ene aanname is dat een mens één geheel is, dat denken, voelen en beseffen dat je bestaat, voortkomen uit natuurkundige en scheikundige processen in het lichaam. De tweede aanname is dat er onafhankelijk van het lichaam zoiets bestaat als een persoonlijkheid (of bewustzijn of ziel of geest), en dat die twee niet per se met elkaar verbonden hoeven te zijn of te blijven.
Die laatste aanname wordt dualisme genoemd. Dat dualistische denken is natuurlijk sterk verbonden met de christelijke traditie en het ligt ook ten grondslag aan de eeuwenlang dominante visie op de dood als scheiding van lichaam en persoonlijkheid. In die visie verlaat de persoonlijkheid het lichaam en eventueel zelfs de aarde of de stoffelijke wereld. Ook wie niet gelooft dat dat echt zo is, kent het beeld en kan het als metafoor gebruiken.
Op dat beeld berust het woord overledene. Een overledene is juist géén lichaam. Het is de persoonlijkheid, die het lichaam heeft verlaten. De etymologie van overledene laat dat metaforische karakter duidelijk zien: het woord is het zelfstandig gebruikte voltooid deelwoord van overlijden – en dat betekende van oorsprong zoiets als ‘overgaan’, ‘naar de andere kant gaan’. Dat lijden in de zin van ‘gaan’ vinden we ook in de Nederlandse naam verleden tijd: de tijd die ‘vergaan’ is, ‘weggegaan’ is.
Nou gebruiken we het woord lijden natuurlijk tegenwoordig niet meer in de zin van ‘gaan’ en het is daardoor goed mogelijk dat sprekers van het Nederlands de metafoor niet meer doorzien. Bovendien is het dualistische wereldbeeld lang zo dominant niet meer als in het grootste deel van de geschiedenis. Dat zijn er twee mogelijke oorzaken van dat Nederlandstaligen overledene niet langer uitsluitend op een (al dan niet metaforische) onstoffelijk deel van de medemens betrekken.
Gewoon is het nog niet om over lichamen te spreken als overledenen. Ik heb even gegoogeld en vind de volgende aantallen vindplaatsen voor:
- – “opslag van overledenen” 3x
- – “opslag van stoffelijke overschotten” 631 x
- – “opslag van lijken 2030 x
- – “opslag van lichamen” 2720 x
Mogelijk is de keuze van de Trouw-redacteur ook nog ingegeven door een groeiende afkeer van het woord lijk. Dat betekende oorspronkelijk ‘lichaam’ (dood of levend) en is in de middeleeuwen in gebruik gekomen als eufemisme voor het toen gebruikelijke reeuw.
Sinds vorig jaar praat de Tweede Kamer over het wijzigen van de Wet op de lijkbezorging. Een van de wijzigingen zou betrekking moeten hebben op de naam: lijk moet eruit, want dat voormalige eufemisme is z’n verzachtende functie al lang kwijtgeraakt. De Kamer heeft het nu over de Uitvaartwet als alternatief.
De onaangename associaties die het woord lijk in de 21e eeuw oproept in combinatie met het afslijten van het metaforische karakter van overlijden en/of de veranderende kijk op het duale karakter van lichaam en geest kan weleens de verklaring vormen van het gebruik van de tot nog toe ongebruikelijke woordgroep “de opslag van overledenen”.
In kringen van uitvaartverzorgers is het woord ‘overledene’ zonder meer gangbaar gelezen bv. ‘de overledene is opgebaard’ en ‘het opbaren van de overledene’. Zie uiteraard ook de term ‘overlijdensberichten’. Uit het woord ‘opbaren’ alleen al blijkt, dat hierachter geen dualisme schuilgaat. Me dunkt dat ‘overledene’ intussen een eufemisme is voor ‘lijk’. De crux hier zou wel eens het woord ‘opslag’ kunnen zijn: dat is juist het tegenovergestelde van het eufemisme omdat het verwijst naar pakhuizen en andere plekken waar dingen worden opgeborgen.
‘Overlijdensberichten’ interpreteer ik anders, alsof die gaan over ‘het heengaan’ van een persoon. Ik voel wel mee dat ‘opslag van overledenen’ vreemder klinkt dan ‘opbaren van overledenen’. Het verschil dat je beschrijft in de consideratie die uit beide woorden spreekt, is daar vermoedelijk inderdaad de verklaring voor.
Wel vind ik ‘opbaren van overledenen’ ook wat gek – om de hierboven beschreven reden. Maar ik ga ook niet de hele dag om met de dood. Voor een beroepsgroep die dagelijks met dode lichamen en met rouwende nabestaanden omgaat, is een omzichtige woordkeuze voor alles wat met de dood te maken heeft, ongetwijfeld een tweede natuur.
U noemt de ‘tweede natuur’ van uitvaartverzorgers. Laat me daarvan nog een markant voorbeeld geven. Ooit hoorde ik iemand aan een uitvaartondernemer de vraag stellen: ‘Waar ligt de overledene?’ (dit i.v.m. een eventueel bezoek aan een uitvaartcentrum). Het antwoord was een wedervraag: ‘Pardon, heeft u een overledene wel eens zien staan?’ De persoonsvorm ‘is’ was hier de enig juiste. De ervaring heeft me geleerd dat deze mensen werkelijk zorgvuldig zijn in alle opzichten. Dat mag wel eens gezegd worden, vooral in deze dagen: bij dezen ‘chapeau’.
Ik ben het geheel eens met Flaton. Dat Henk Wolf niet dagelijks met de dood omgaat lijkt mij evident, maar als filosoof schiet hij mijns inziens danig te kort om een normaal en mild en humaan woord als ‘overledenen’ vreemd te vinden in een zin waar het gaat over de ‘opslag’ van net overleden corona-patiënten. Het woord ‘overledenen’ vindt hij vreemd, maar kennelijk niet het kille woord ‘opslag’. Ik vind Henk Wolf vreemd, Opbaren lijkt mij ook niet een heel geschikt woord in deze zin, maar wel bijvoorbeeld bewaarplaats: “In Texas worden koelwagens besteld als bewaarplaats van overledenen.”
Wolf vergist zich deerlijk: “overledene” is een gebruikeljik woord voor “dode”, het dode lichaam. Dat het gebruikt wordt voor “de persoonlijkheid, die het lichaam heeft verlaten” is een stelling die Wolf laat volgen uit zijn geheel eigen uitleg van het begrip dualisme. Zowel taalkundig als filosofisch klopt er niet veel van. Alleen de etymologie van “overlijden” ïs correct.
Nope, erg gebruikelijk lijkt het juist niet te zijn. Het tellinkje hierboven wijst daarop en ik wil er best nog een paar geven:
– “berging van overledenen”: 3 x
– “berging van doden”: 686 x
– “berging van lichamen”: 916 x
– “berging van stoffelijke overschotten”: 1520 x
– “berging van lijken: 7710 x
– “overledenen verteren”: 0 x
– “stoffelijke overschotten verteren”: 1 x
– “lijken verteren”: 27 x
– “doden verteren”: 54 x
– “lichamen verteren”: 148 x
– “overledenen opgraven”: 46 x
– “doden opgraven”: 279 x
– “lichamen opgraven”: 465 x
– “stoffelijke overschotten opgraven”: 766 x
– “lijken opgraven”: 1800 x
De gegeven uitleg van dualisme en het verband daarvan met de etymologie van het woord, is makkelijk te vinden in het WNT en het EWN:
http://etymologiebank.ivdnt.org/trefwoord/overlijden
http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M050792&lemma=overlijden&domein=0&conc=true
@henkwolf
In geen van de gegoogelde voorbeelden is sprake van de (uitzonderlijke) context van recent overleden (corona) patiënten die tijdelijk worden bewaard in koelwagens omdat het er zoveel zijn er geen plaats meer is in mortuariums. Dat is het menselijke verhaal.
[ En dat het woord ‘overledene’ berust op een dualistisch, filosofisch, christelijk denkbeeld zal best zo zijn, maar mijn dualistisch taalgevoel zegt me dat betekenissen van lang geleden kunnen veranderen zoals bij ‘overledene’ het geval is en wat we – de meeste mensen – thans begrijpen als zowel het geestelijke, onstoffelijke deel dat is opgelost,, is overleden, maar zeker ook het lichamelijke. Voor mij zijn lichaam en geest een als ik kom te overlijden. Een lijk is inderdaad alleen het lichamelijke, maar als het gaat om recent overleden coronapatiënten, of de dood van je moeder, dan benadruk je met ‘overledene’ juist ook het persoonlijke, niet als eufemisme, maar als filosofisch humaan mensbeeld. ]
Zoals Flaton al hierboven schreef is het in overlijdensadvertenties wel gebruikelijk en in andere kringen niet zo ongebruikelijk als gesuggereerd wordt. De etymologie is in de links niet gekoppeld aan wat door Wolf als dualisme wordt omschreven.
Peter Flaton schrijft niet dat ‘overledene’ met de betekenis ‘dood lichaam’ in overlijdensadvertenties gebruikelijk zou zijn, hij verwijst alleen naar ‘overlijdensadvertentie’ als term. Of ‘overledene’ specifiek in overlijdensadvertenties die lichamelijke betekenis vaak krijgt, weet ik niet. Ik heb daar niet naar gekeken.
De tellinkjes zijn geselecteerd op contexten waarin eigenlijk alleen een puur lichamelijke betekenis van ‘overledene’ mogelijk is. Ze laten zien dat ‘overledene’ in zo’n puur lichamelijke betekenis zeldzaam is, zeker in vergelijking met de alternatieven – en dat sluit aan bij mijn taalgevoel. Dat sluit helemaal niet uit dat er beroepsgroepen zijn waarbinnen het woord ‘overledene’ wel een gebruikelijk synoniem van ‘dood lichaam’ is. Zoals gezegd zou de uitvaartbranche best zo’n beroepsgroep kunnen zijn. Ik weet het niet. Ik heb niet beweerd en zelfs niet gesuggereerd dat het niet zo is. Ik heb alleen een algemene uitspraak gedaan en die onderbouwd met een paar algemene tellinkjes.
De etymologie wordt in de links wel degelijk gekoppeld aan de genoemde dichotomie die ik hierboven ‘dualisme’ heb genoemd, bijvoorbeeld in:
– etymologiebank.nl, Philippa e.a.: “‘overgaan tot een ander leven’ en “in overleden deser weereld ‘overgegaan uit (het leven op) deze wereld”;
– WNT: “Van de eene plaats naar de andere gaan, van den eenen toestand in den anderen komen (zie verdam 5, 2209); inzonderheid in toepassing op het overgaan van het leven in den dood, van het aardsche leven naar het hiernamaals” en “Eertijds: der wereld overlijden. Verg. de thans in Vlaanderen nog gewone uitdr. de wereld gepasseerd zijn”.
Al die termen ‘ander leven’, ‘uit het leven op deze wereld’, ‘andere (plaats)’, ‘anderen (toestand)’, ‘hiernamaals’, ‘de wereld gepasseerd’ verwijzen als ik me niet sterk vergis naar een (gemeend of metaforisch) nieuw onderkomen van het niet-lichamelijke deel van de mens.
OVERLIJDEN
Die overlijdt, is over lijden;
En vreest men nog voor overlijden?
(CONSTANTIJN HUYGENS)
Maar zo’n opslag van alleen l daardoor onpersoonlijk gemaakte doden is natuurlijk iets verschrikkelijks….
Wil een filosofisch humaan mensbeeld om zo te zeggen taal worden, dan moeten we op zoek gaan naar de daarbij passende woorden en de vakterm daarvoor is ‘eufemisme(n)’. “Overledene” is er zo een: met respect, ja eerbied spreken over wie van ons is heengegaan.
@p.j.flaton
Ik beschouw ‘overledene’ in mijn onpeilbare onwetendheid inderdaad helemaal niet als een eufemisme, niet als een verhullend of niet kwetsend woord, maar als een synoniem voor een ‘gestorvene’, voor iemand die is heengegaan, is overleden, dood is gegaan. Eem overledene is in de context van dit filosofische artikel juist niet alleen een lichaam, maar de geest, de persoonlijkheid, kortom een compleet mens, of was u dat ontgaan? Ik ken wel eufemismen voor lijk, het dode lichaam, zoals een stoffelijk overschot of stoffelijke resten. Het ontgaat u in al uw geleerdheid kennelijk net wat ik bedoelde te zeggen.
[ En mocht u nog tijd over hebben, zoekt u dan eens naar de etymologie van het woord lijk, dat is in de middeleeuwen ooit begonnen als eufemisme voor reeuw, een dood lichaam. Het kan verkeren. ]
Helemaal mee eens DirkJan. Hoewel “lijkrede” een synoniem is van “grafrede”, ben ik er zeker van dat, als Henk Wolf gegoogeld had bij “grafredes”, hij het volgende gevonden zou hebben:
– heel vaak “voornaam+evt. achternaam was een liefhebbende echtgenoot/echtgenote, een zorgzame vader/moeder etc.”
-iets minder vaak: “de OVERLEDENE was……”
– heel weing, bijv. in het geval van een john/jane doe: “de dode (man/vrouw) werd vaak gezien onder de Seinebruggen”
– NOOIT: “het lijk was…../het lichaam was/de stoffelijke resten waren…
@harryreintjes
Ik hoef voor de verandering helemaal niet te googelen om voor mijzelf zeker te weten dat overledene geen eufemisme is en was ik het eerder toch niet helemaal eens met Flaton. En ik vind het niet alleen geen eufemisme vanwege de filosofische achtergronden van het artikel, maar bovenal vanwege de context van het citaat in Trouw. Laat ik dat nog even geven:
“De feiten spreken ondertussen voor zich. Woensdag kwamen er ruim 60.000 besmettingen bij. In Florida raken ic’s vol en in Texas worden koelwagens besteld voor de opslag van overledenen.”
Ik vind hier het woord ‘overledenen’ heel normaal en vind het gek dat Henk Wolf dat wel vreemd vindt. Zeker gezien de strekking van zijn dualistische verhaal.
Wanr er is voor mij nog een ander verschil tussen enerzijds een lijk of een dode en anderzijds een overledene. Om op het citaat voort te borduren, de laatste jaren worden er wel doden of lijken in koeltrucks gevonden met doodgevroren vluchtelingen. Die noemen we denk ik dan geen overledenen door /hoe/ ze zijn ‘omgekomen;, dat is op een akelige, noodlottige manier net zoals bijvoorbeeld vermoord worden bij een gezinsdrama, doodgeschoten soldaten, of slachtoffers van verkeersongelukken. Ze zijn in de publiciteit ook anoniemer, terwijl bij een overledene gaan we meer uit van iemand die dichtbij staat, waar we meer mee hebben, iemand die we kennen, maar om terug te keren naar de manier waarop iemand overlijdt, in het geval van Trouw was de manier van doodgaan anders dan een ongeval, moord of doodslag, maar ging het om mensen die overleden door het coronavirus en noemen we mensen die overlijden na een ziekbed, of door ouderdom, eerder een overledene dan een dode, laat staan een lijk. Zullen ze dat bij Trouw ook niet hebben gedacht?
Heel duidelijk wordt ook het verschil in betekenis in: het lijk/het lichaam van de overledene wordt onderzocht op…..
Beste Harry,
Dat denk ik ook, hoor. In die contexten slaat ‘overledene’ op de persoonlijkheid die “niet meer onder ons is” (eventueel zonder aanhalingstekens). In die betekenis is dat niet raar. Ik heb specifiek gezocht op contexten waarin ‘overledene’ de betekenis ‘dood lichaam’ heeft en die heb ik nauwelijks gevonden, zoals ik al verwachtte.
@henkwolf
Beste Henk,
Dus je vind het gebruik van ‘overledene’ in de bijzondere context (dus moeilijk tot niet te googelen voor analogieën) van de gegeven zin nog steeds vreemd? Ik nog steeds niet.
“De feiten spreken ondertussen voor zich. Woensdag kwamen er ruim 60.000 besmettingen bij. In Florida raken ic’s vol en in Texas worden koelwagens besteld voor de opslag van overledenen.”
Waaraan ik deze bitse terechtwijzing te danken heb, begrijp ik werkelijk niet. Blijkbaar ben ik uw gebeten hond. Het zij zo. Ik zal er verder het zwijgen toe doen.
Misschien wat te bits, sorry, maar wie begint er nu met een terechtwijzing? Ik zwijg niet hoor.
Interessante analyse en reacties, dank daarvoor!
“Overlijdensberichten” zijn bij uitstek uitingen van dualisme: de transitie van de persoon naar een ander domein, i.h.b. dat van de herinneringen van de nabestaanden – ook zo’n mooi woord in deze context. In een minder dualistische wereld zou met een eenvoudig lijstje van de doden kunnen worden volstaan, of helemaal niets: weg is weg, uit het oog is uit het hart. Zo bezien is het dualisme echt nog springlevend.