‘Taalsmeedsels’, bewust gecreëerde woorden: blending, portmanteau, samentrekking (2)
Ja, het woord taalsmeedsel is zo’n opzettelijk gemaakt woord van het type waar het zélf weer een geval van is (zoals assimilatie een voorbeeld is van assimilatie en een afko van een afkorting): we zetten –sel achter de stam van een woord (smeed) en vatten taalsmeedsel op als het product van taal net zoals de optelsom bij bedenksel, baksel e.d. al langer bestaat. Misschien is smeedsel al voldoende als aanduiding.
Hoe lang is –sel al een achtervoegsel? Ik weet het niet, al erg lang. Dichterbij maar, actueel en succesvol: sinds 2016 is –exit naast een zelfstandig naamwoord met de betekenis ‘uitgang’ zo’n suffix geworden. Dat heeft in deze positie betrekking op een figuurlijker vertrek zoals in Brexit: British + exit. In het verlengde van de gebeurtenissen in het Verenigd Koninkrijk ging het in de Nederlandse politiek over een Nexit, als gevolg van de financiële perikelen was er een poos sprake van Grexit (Griekenland uit de eurozone). Analogievormen die bewust zo uit twee woorden samengesmeed zijn. Actueel voorbeeld met een landennaam is te zien aan The Guardian van gisteren, 14.07.2021:
Al snel hoefde –exit niet meer onderdeel te zijn van een langer woord dat begon met de naam van een land. Quexit stond er begin februari 2019 in een kop in de Washington Post bij berichten dat de Britse Queen naar een veilige plaats gebracht zou kunnen worden wanneer er onlusten zouden ontstaan in het verlengde van de Brexit: Queen + Brexit.
Brexit stond waarachtig in de aandacht van de Amerikanen, want ook voorafgaand aan het echte terugtreden van Rex Tillerson, minister van Buitenlandse Zaken van de USA, werd daarop al gespeculeerd met het wat complexer gesmede woord Trexit: Tillerson + Rex + exit.
Toen door Amerika aangekondigd werd dat Trump c.s. afscheid wilden nemen van het Klimaatakkoord van Parijs, was het woord clexit een poosje gangbaar: climate+exit. Je moet het even weten en daarna is het herkenbaar. In Nederland schreef De Telegraaf over een trexit, de NRC over referexit. Het laatste woord is doorzichtig, als je het eenmaal weet, het einde van de Referendumwet werd erin uitgedrukt. Trexit was de optelling van transgender+exit: volgens de betreffende krant zouden veel omgebouwde personen op hun schreden terug keren.
Prins Harry en zijn echtgenote besloten naar Canada te verhuizen, nee, het kon in het vroegste begin van de corona-pandemie nog nét gewijzigd worden en het werd Los Angeles in Amerika. Het leidde tot de term Megxit = Meghan (& Harry) + exit. Misschien was het een exit uit het VK, misschien eentje uit het Britse koningshuis.
De hoorbare vorm is net zo van belang in de Amerikaanse variant Blaxit – om discriminatie op basis van hun huidskleur te ontlopen verlieten blacks de VS (blacks + exit): Blaxit. Wat moeilijk zichtbaar te maken is, registreren we hier via het óor evenals in het geval van Megxit of Mexit wat hetzelfde klinkt: bij de taalsmeedsels in deze reeks gebeurt het niet steeds, maar het is wel een extra plusje waard als er op de overgang tussen beide woorden overlap is. Net als bij laswerk, taalsmeden.
We varen verder – kom aan boord, lezer.
Leuke serie! Bij ‘Brexit’ heb ik het vermoeden dat meespeelt dat het begint met een medeklinkercluster. Bij oervoorbeeld ‘breakfast’ is dat ook het geval (en bij ‘Brangelina’). Je benadrukt daarmee dat het een variatie is, meer dan bijvoorbeeld bij ‘Nexit’. Je hebt dan ook meer houvast om de betekenis te raden of te onthouden. En misschien is het ook traditie, vanwege dat oervoorbeeld (uit eind negentiende eeuw, meen ik).
excuses, bij het oervoorbeeld bedoelde ik uiteraard ‘brunch’ (‘breakfast’ + ‘lunch’).