Martin Haspelmath is mogelijk de meest vooraanstaande Europese taalkundige van dit moment – ook omdat hij zich niet beperkt tot zijn eigen kleine analyse van zijn eigen kleine feiten, maar probeert de grotere vragen onder ogen te zien: wat is taal eigenlijk? De enkeling die het ook probeert, heeft dan meestal als antwoord: taal is waarover ik mijn proefschrift geschreven heb, wat anderen doen is gepruts.

Haspelmaths ambities zijn breder. Omdat je zulke brede inzichten niet in een tijdschrift kunt publiceren, plaatst hij ze op zijn persoonlijk blog. Zoals onlangs dit stuk, waarin hij zegt dat er drie visies zijn op taal, maar dat die niet begrepen moet worden als ‘kampen’ of ‘scholen’ of ‘doctrines’, maar als complementaire manieren van naar taal te kijken:

• Structurele verklaringen. Talen zijn systemen die regelmatiger in elkaar zitten dan op het eerste gezicht lijkt. Variabiliteit aan de oppervlakte blijkt terug te brengen tot ‘diepere’ regelmatigheiden.
• Evolutionaire verklaringen. Tijdens taalveranderingen kiezen sprekers vaak de varianten die hun taalsysteem geschikter maken voor hun evolutionaire niche – taalsystemen zijn daarmee voor een belangrijk deel het product van evolutionaire adaptatie.
• Biocognitieve verklaringen. Taalsystemen worden geleerd door mensen met bijzondere biologische eigenschappen. Aangeboren biocognitieve beperkingen kunnen de grenzen van taalystemen vaststellen.

Hoewel Haspelmath dat niet expliciet zegt, is duidelijk dat de eerste type verklaring een andere status heeft dan de andere twee. Evolutie en biocognitie gaan ervan uit dat er inderdaad een systeem is, ze dienen vervolgens voor het verklaren van dat systeem. De eerste is daarbij een historische verklaring: het systeem is zo omdat het zo is gegroeid. Het tweede is een verklaring zonder tijdsdimensie: talen hebben een systeem dat gegeven wordt door de beperkingen van de menselijke geest en/of het menselijk lichaam. De twee verklaringen zijn met elkaar in competitie: verschijnselen kunnen op allebei de manieren verklaard worden en de vraag is dan wat de beste is.

Haspelmath geeft onder andere als voorbeeld: klinkersystemen. Over het algemeen hebben talen in ieder geval de klinkers ie, oe en aa. Dit zijn de extreemste klinkers: bij de aa houd je je tong helemaal onderin de mond, terwijl bij de ie en de oe de tong juist heel hoog in de mond ligt. Bij de ie is dat de voorkant, bij de oe de achterkant. De drie klinkers beschrijven daarmee de punten van een driehoek. De ‘evolutionaire verklaring’ is nu dat die extreme klinkers ook akoestisch het meest van elkaar verschillen en dus makkelijk uit elkaar te houden zijn. Als mensen in hun taal drie klinkers nodig hebben (en dat is toch wel zo’n beetje het minimum), hebben opeenvolgende generaties de neiging om die klinkers steeds een beetje beter uit elkaar te houden, en zo eindigt iedere klinker met gevulde punten van de driehoek: een ie, oe en aa. De ‘biocognitieve’ verklaring is dat de menselijke hersenen speciaal gevoelig zijn voor de bewegingen die je maakt met de voorkant of de achterkant van de tong omhoog of voor de hele tong naar beneden. Klinkers die een van die bewegingen maken zijn daarom eenvoudiger.

Feitelijk hebben de twee verklaringen elkaar nodig. In de evolutionaire verklaring moet je begrijpen waarom opeenvolgende generaties naar de extremen van de driehoek neigen. In de biocognitieve verklaring moet je begrijpen waarom talen, waarin om historische redenen de klinkers ingewikkelder worden, uiteindelijk toch weer naar vereenvoudiging neigen. De eerste verklaring wordt diachroon genoemd (door de tijd heen), de tweede synchroon (op een moment in de tijd), de Amerikaanse taalkundige Paul Kiparsky wees er al een jaar of twintig jaar geleden op dat we eigenlijk een amfichrone taalkunde nodig hebben, waarin beide soorten verklaringen hun plaats vinden. Haspelmath zegt nu dus eigenlijk hetzelfde.

Overigens hebben ieder van deze twee verklaringen zelf natuurlijk meerdere dimensies. Evolutionaire verklaringen kunnen te maken hebben met het feit dat kinderen bepaalde regels moeilijk oppikken, of dat ze op een bepaald moment geen doel meer dienen in de taal, of dat ze in conflict raken met andere regels, enz. Biocognitieve verklaringen kunnen gaan over de beperkingen van het gehoor, of van specifiek op taal gerichte delen van het brein, of juist op heel algemene principes volgens welke het menselijk brein werkt.

Voordat iedereen elkaar in oecumenisch gejuich in de armen valt, moet er nog wel het een en ander gebeuren. Er zijn nu eenmaal inderdaad scholen die elkaar te vuur en te zwaard bestrijden, en dat is methodologisch gezien ook niet helemaal onterecht. In de wetenschap geldt nu eenmaal: als je alles kunt verklaren (inclusief dingen die eigenlijk niet gebeuren), kun je niets verklaren. Een goede theorie is daarom beperkend, restrictief: het zegt dat bepaalde dingen niet kunnen gebeuren. En hoe langer je lijst met mogelijke verklaringen is, des te korter die lijst dingen die je uitsluit.

Je bent er dus nog niet door te zeggen: dit is geen scholenstrijd, iedereen heeft een beetje gelijk. Je moet nog wel vaststellen wélk beetje.