Communiceren! Het is een woord dat echt hoort bij onze tijd, de communicatie-experts zijn niet aan te slepen en ik verdien er mijn brood ook mee, want ik ben hoogleraar Academische communicatie, dus wat wil je nog meer. Maar daarbij doen zich wel allerlei vragen voor zoals de vraag of je eigenlijk wel kunt leren communiceren, en wat daarvoor nodig is, en vooral: of je daarbij dan ook iets hebt aan allerlei theorieën die er worden gevormd over communicatie.
Voor een nieuw artikel in het tijdschrift Language and Dialogue hebben de Israëlische communicatiewetenschappers Yonatan Fialkoff en Amatin Pinchevski iets interessants gedaan: ze interviewden actieve communicatietrainers over hun werk. Het ging over mensen die juist niet academisch zijn opgeleid, maar die anderen praktisch helpen bij communicatieproblemen, bijvoorbeeld in persoonlijke relaties of op het werk. Ze kunnen bijvoorbeeld een nieuw aangestelde manager helpen hoe hij beter met zijn mensen kan communicieren, of ze kunnen werk doen dat in ieder geval in de buurt komt van relatietherapie.
Voor het leven
Die mensen blijken over het algemeen weinig te willen weten van theorieën – niet van de theorieën die de wetenschap voortbrengt, maar evenmin van de theorieën die je in de vele zelfhulpgidsen vindt of die mensen elkaar vertellen. Communicatiekunde is voor deze mensen vooral een vaardigheid, die je je verwerft door langdurige ervaring, en die ook met je persoonlijkheid verweven raakt. Communicatiedeskundigheid is een manier van in het leven staan, die raakt hoe je met andere mensen omgaat en naar andere mensen kijkt. Sommigen zeggen dat er op dat punt ook geen verschil is met wat ze tijdens hun werk doen en hoe ze omgaan met hun eigen naasten – ze zijn misschien professionals, maar ze zijn dan professionals voor het leven.
Fialkoff en Pinchevski gaan aan het einde van hun artikel in op de vertrouwenscrisis die experts overal ervaren. Mensen geloven niet zomaar meer wat experts beweren. Deze communicatie-experts zijn daar dus zelf voorbeelden van, ze hebben niet per se vertrouwen meer in de inzichten van wetenschappelijk onderzoek voor hun eigen praktijk. Tegelijkertijd weten ze zelf aan die crisis te ontsnappen – hun vak is een nieuw vak en de mensen die Fialkoff en Pinchevski gesproken hebben, lijkt het professioneel goed te gaan. (Ik heb overigens geen idee of de situatie in de Lage Landen vergelijkbaar is met die in Israël.) Dat succes komt juist doordat deze experts dicht bij de ‘leken’ blijven staan, dat is immers hun vak, de mensen begrijpen met wie ze omgaan, en die mensen zijn lang niet allemaal deskundigen.
Griezelige wereld
Precies dat kan ook de enige oplossing zijn in de crisis van andere experts, bijvoorbeeld wetenschappers: communiceren. In ieder geval moet iedere onderzoeksgemeenschap van voldoende omvang een wetenschapscommunicator hebben, een wetenschapper die niet alleen het onderzoek zo kan uitleggen dat ook buitenstaanders het begrijpen (‘populariseren’), maar die ook kan omgaan met die buitenstaanders, die ze als het ware aanvoelt. Mogelijk overdrijven de communicatie-experts in hun afkeer van theorieën, maar ik geloof dat wetenschappers – over het algemeen juist gefascineerd door theorieën – om goed te communiceren soms juist wel wat moeten worden afgebracht van het veiligheidsvest dat de theorie is, een vest dat beschermt maar je ook stijf en onflexibel maakt. Om te communiceren moet je dat vest misschien ook af en toe durven afleggen en je begeven in de griezelige wereld der leken.
Ik had grappig genoeg vorig jaar precies de omgekeerde ervaring toen ik op een corona-vrij moment een college mocht verzorgen aan de Radboud-universiteit. Ik was wat sceptisch over de diverse theorieën (PUS, PAS, PES…) maar merkte toen ik mijn praatje aan het schrijven was, dat ik er erg veel aan had. Je weet ergens wel dat die theorieën niet op zand zijn gebaseerd en dat ze je kunnen helpen je gedachten en ervaringen te structureren, maar dat het zo goed zou zijn, had ik niet verwacht.
Deze ervaring staat vanzelfsprekend niet haaks op wat je zelf schrijft: reflectie gaat niet zonder praktijk en praktijk vertaalt zich in theorie.
In mijn werk als tekstschrijver voor vooral technische bedrijven en overheidsinstanties krijg ik vooral de indruk dat het voor mensen met veel (theoretische) kennis vaak moeilijk is om zich een voorstelling te maken van de denkwereld van leken. Anders gezegd: ze vinden het moeilijk zich een voorstelling te maken van wat ze zelf in hun vakgebied hebben geleerd en hoe ze ooit, lang geleden, naar het vakgebied keken toen ze al die kennis (en modellen) nog niet wisten. Ik vermoed dat ze inderdaad pas beter kunnen gaan communiceren met leken door dat geregeld te doen.
Ik denk dat dit inderdaad het kernprobleem is, dat overigens bijna iedereen heeft: dat het uiteindelijk heel lastig voor te stellen is dat andere mensen dingen niet weten die jij wel weet.