De toekomende tijd bij Louise Glück

Het was een briljant idee, vorig jaar, om een gedicht van de toen verse Amerikaanse Nobelprijswinnares Louise Glück door scholieren te laten vertalen naar het Nederlands. Vertalen wordt in het onderwijs behalve bij Grieks en Latijn geloof ik maar weinig gedaan, en zeker het vertalen van gedichten niet. Een dichteres als Glück heeft bovendien als voordeel dat ze in toegankelijk Engels schrijft – de toon is niet heel erg hoogdravend, je hebt geen enorme woordenschat of complexe syntaxis nodig om je door haar te laten raken.

En juist door teksten om te zetten uit een betrekkelijk bekende taal naar je moedertaal leer je de subtiliteiten van die moedertaal goed kennen: ik begrijp wat er staat, maar hoe zeg ik dat nu op een betrekkelijk natuurlijke manier?

Het vergelijken van een vertaling met het origineel is daar natuurlijk ook heel geschikt voor. Het is daarom mooi dat er nu een vertaling is van een van Glücks bekendste bundels, Averno, de bundel waar ook het door de scholieren vertaalde gedicht in staat. Die vertaling is bovendien gemaakt door een van de bekendste dichters van het Nederlandse taalgebied, Radna Fabias. Wat wil je nog meer!

Per saldo

Fabias’ vertaling is vaak soepel en leesbaar en het bevat een aantal aardige vondsten, vooral waar het gaat om de woordkeus, zoals ‘het tetterde maar door’ in de volgende regels:

The beloved was identified
with the self in a narcissistic projection.
The mind was a subplot. It went nattering on.

De geliefde identificeerde zich
met het ik in een narcistische projectie.
Het verstand was een subplot. Het tetterde maar door.

Ook ‘per saldo’ voor ‘finally’ in de volgende regels is heel goed getroffen, mooi, modern Nederlands:

It is not finally
interesting to remember.

Het is niet per saldo
interessant om te onthouden.

Deugd

Helaas vind ik de vertaling als geheel niet heel geslaagd – een voorbeeld dat een wonderbaarlijke dichter niet ook meteen een wonderbaarlijke vertaler is. Tegelijkertijd geven zulke bezwaren juist aanleiding te bespiegelen over taal en taalgevoel. Neem de volgende passage:

Summer after summer has ended,
balm after violence:
it does me no good
to be good to me now
violence has changed me

Zomer na zomer eindigde,
balsem na geweld:
het doet me geen deugd
nu goed voor mij te zijn;
het geweld heeft me veranderd.

De meeste seks

Het is onduidelijk waarom Fabias de woordherhaling van Glück (no good to be good) niet heeft overgenomen. Voor zover er een betekenisverschil is lijkt me ‘het doet me geen goed / nu goed voor me te zijn’ dichter in de buurt te liggen van Glücks betekenis: ‘het doet me geen deugd’ komt minder vaak voor dan ‘het doet me geen goed’, en ‘het doet me deugd’ heeft vaak een morele ondertoon (‘het doet me deugd dat je het rechte pad op bent gegaan’), terwijl ‘het doet me goed’ meer een gevoel van heling aanduidt.

Of neem een gedicht als dit (nummer 9 in de reeks Prism):

I’m in a bed. This man and I,
we are suspended in the strange calm
sex often induces. Most sex induces.
Longing, what is that? Desire, what is that?

In the window, constellations of summer.
Once, I could name them.

Ik ben in een bed. Deze man en ik,
we hangen in de vreemde rust
die seks vaak opwekt. De meeste seks wekt op.
Verlangen, wat is dat? Begeren, wat is dat?

In het raam, de constellaties van de zomer.
Ooit, kon ik ze opnoemen.

‘Ik ben in een bed’ is in het Nederlanders veel vervreemdender dan ‘Ik lig in een bed’, terwijl in het Engels ‘I am lying in a bed’ juist omslachtiger is. Bovendien is in het Engels het zinnetje ‘Most sex induces’ een herneming van het voorafgaande: de spreker corrigeert zichzelf. Het zou daarom logischer zijn te vertalen als “die seks vaak opwekt. Die de meeste seks opwekt”. “We hangen in de vreemde rust” is dan overigens juist weer wondermooi geformuleerd.

Wat zul je doen?

Maar dan volgt er nog de vreemde komma na “in het raam”. In het Engels plaats je in zo’n geval wel een komma, maar ik snap niet waarom Radias die heeft meegenomen in haar vertaling. Zulke in het Nederlands overbodige komma’s staan er vaker:

In the first version, Persephone
is taken from her mother
and the goddess of the earth
punishes the earth (…)

In de eerste versie, wordt Persephone
van haar moeder afgepakt
en de godin van de aarde
straft de aarde (…)

Maar wat mij misschien nog wel het meest opvalt: Fabias vertaalt bijna iedere toekomende tijd van Glück met een toekomende tijd in het Nederlands:

I am tired of having hands
she said
I want wings –

But what will you do without your hands
to be human?

Ik ben het zat handen te hebben
zei ze
ik wil vleugels –

Maar wat zul je zonder je handen doen
om mens te zijn?

Alledaagse toon

Ik vind dat niet mooi. Volgens mij zeg je hier normaliter in het Nederlands: “Maar wat doe je zonder handen / om mens te zijn?” Het is in het Nederlands nog veel gebruikelijker om de tegenwoordige tijd te gebruiken voor de toekomst: “Ik doe dat morgen” in plaats van “I will do that tomorrow”. Dat geldt ook bijvoorbeeld voor:

But not to my children. They’re after me
to make a will; they’re worried the government
will take everything.

Maar niet voor mijn kinderen. Ik moet van hen
een testament maken; ze zijn bang dat de overheid
alles zal pakken.

Ik zou zeggen: ze zijn bang dat de overheid alles afpakt. (Dat af mis ik ook erg in Fabias’ vertaling.)

Hier zijn nog wat voorbeelden:

What will the soul do for solace then?
I tell myself maybe it won’t need
these pleasures anymore;

Hoe zal de ziel zich dan troosten?
Ik zeg tegen mezelf misschien heeft ze
deze pleziertjes niet meer nodig

(Hoe troost de ziel zich dan?)

You will not be spared, nor will what you love be spared

Je zult niet gespaard worden, noch zal wat je liefhebt gespaard worden

(Je wordt niet gespaard, noch wordt wat je liefhebt gespaard)

I am not certain I will
keep this word

Ik weet niet zeker of ik
dit woord zal houden

(Ik weet niet zeker of ik dit woord houd)

In een interview met Trouw zegt Fabias dat ze in de vertaling ‘de haast alledaagse toon waarmee de gedichten tegen je lijken te praten’ heeft willen handhaven, maar volgens mij is ze daar in ieder geval op dit punt niet in geslaagd. Ook het ‘ritme’ waar ze aan lijkt te hebben gewerkt, lijkt mij door die overbodige toekomende tijden verstoord.

Maar dat lijken me dus interessante aanknopingspunten in een les: wat doe die toekomende tijd daar? En waarom laat je hem in het Nederlands liever weg?

Louise Glück. Averno. Vertaald door Radna Fabias. De Arbeiderspers, 2021. Bestelinformatie bij de uitgever.