Het woord heuvel is voor ons heel normaal, maar als men de geschiedenis ervan bekijkt, dan stelt men vast, dat het toch een relatief jong woord is. Het komt weliswaar in het Oudneder­lands van de tiende-eeuwse ‘Wachtendonckse Psalmen’ voor: Feita sulun uuerthun sconitha uuostinnon in mendisle huuela begurdida uuerthunt ‘De schoonheden van de woestijn zullen vet worden en de heuvels worden omgord met vreugde’ (Ps. 64,13), en ook rond 1100 was het blijk­baar in gebruik, want het wordt genoemd in de in het klooster Egmond in Noord-Holland, geschreven ‘Leidse Williram’: Sino, ther min wine uerid al in sprungen ande an bergon, ande her ouerspringet thie huvela ‘Kijk, mijn geliefde gaat met sprongen op de bergen, en hij springt over de heu­vels’. De be­wer­ker van de ‘Leidse Williram’ heeft daarbij de vorm búhel ‘heuvel’ uit het Oudhoogduitse origineel vervan­gen door het voor hem blijkbaar gebruikelijke Oudnederlandse huvil.

            Het is echter opvallend, dat dat woord in de plaatsnamen uit die tijd helemaal niet voorkomt. Daarin verschijnt alleen het woord hukil ‘heuvel’, en wel vier keer in dezelfde vorm: *Hukil-haim- voor plaatsen in Gelderland, Oost-Vlaanderen, Noord-Brabant (tegenwoordig Heukelom) en Zuid-Holland. Het woord komt volgens het ONW als heukel nog steeds in dialecten voor.

            In Duitsland ligt dat anders. Het moderne Duitse Hügel ‘heuvel’ is pas sinds de zestiende eeuw geattesteerd en komt uit het Oostmiddelduits. In de oudere taalfasen verschijnt in het Middel­hoogduits wel de vorm hübel ‘heuvel’, maar alleen in Middelduitse teksten. Dit is een exact equivalent van het Oudnederlandse woord. Een Oudhoogduits *hubil, dat soms in Nederlandse etymologische en historische woor­denboeken wordt genoemd, bestaat niet. Waarschijnlijk is het daar verward met Oudhoogduits hûbil, een ver­kleinwoord bij hûba ‘huif, kap, muts’, dat wel voor­komt. Die woorden hebben echter een lange /u:/.

            In het Neder­duits vindt men in het Oud­sak­sisch de vorm huvil regelmatig in plaatsnamen. Daarnaast komt ook twee keer hukil voor en wel in Hukilhem [10e e.] voor een onbe­kende plaats in het Regie­rungsbezirk Aurich (TW 522), en in Hukel­hem [1016] voor Höckelhem in het Regierungsbezirk Hil­desheim (TW 499), dus in dezelfde plaats­naam als in het Oudnederlands. In het Mid­delneder­duits vindt men alleen hovel ‘heuvel’, het­zelfde woord als in het Oud- en Middelnederlands.

            Het lijkt er dus op dat ons woord heuvel oorspronkelijk alleen in het Saksisch heeft bestaan. Het EWN zegt dan ook: “Vóór de 14^e eeuw komt dit woord alleen voor in oostelijke of oostelijk getinte bronnen en gezien de geografische gesteldheid van het Nederlandse taalgebied zal het woord inderdaad vanuit het oosten zijn verspreid.”

            Etymologisch is de herkomst van heuvel wel duidelijk. Het woord zal verband houden met de wortel in het sterke werkwoord heffen. De oorspronke­lijke betekenis zal ‘verheffing, hobbel’ zijn geweest. Het WNT merkt dan ook op dat het woord in de oudere taal ook voor ‘bobbel, hobbel, knobbel’ en zelfs ‘bochel, bult’ werd gebruikt.

            De relatie met hukil is minder duidelijk. Dit woord komt in de oudere taalfase alleen in de genoemde plaatsnaam in Nederlands en Nederduits gebied voor, maar zal daar, gezien de Ne­der­landse dialectvorm, ook als appellatief in gebruik zijn geweest. De Duitse vorm Hügel wordt door Kluge/Seebold met Protogermaans *hauga– ‘(graf)heuvel’ in verband gebracht, maar men kan zich afvragen, of het gezien de herkomst van dat woord uit het noorden niet eerder een variant van hukil is, waarbij de /k/ door een niet spirantische /g/ is vervangen. In elk geval lijken in het Nederduitse gebied huvil en hukil naast elkaar te staan en het ligt voor de hand hierin varianten van hetzelfde woord te zien. Daarbij lijkt huvil de meest expansieve vorm te zijn geweest, die uiteindelijk heeft gezegevierd.