Sinterklaas heeft eindelijk iets om in de schoen te doen van iedere scholier die taal boeiend vindt, maar wiskunde ook. Zo iemand tegen wie iedereen zegt dat zij dan natuurlijk iets met die wiskunde moet doen, en niet met die taal, want in die wiskunde, daar zitten de echte uitdagingen. Aan zo iemand wil Sinterklaas duidelijk maken dat juist in talen vaak een ingewikkelde wiskunde zit – en wat een genoegen het is om die te ontdekken.

Dat cadeau is The Language Lover’s Puzzle Book, van Alex Bellos, die eerder succesvolle boeken maakte met logische en wiskundige puzzels. Voor dit boek stortte hij zich op de wereld van de Taalkundeolympiaden, zoals die in Nederland in Leiden worden gehouden (een van de puzzels in dit boek zijn een bewerking van een Leidse opgave). Je krijgt een rijtje woorden of zinnen uit een bepaalde, waarschijnlijk onbekende, taal en wordt geacht die te sorteren, zoals zo (een van de eenvoudigere puzzels, en ik geloof dat in het algemeen de puzzels in het boek behoren tot de eenvoudigere van de taalkundeolympiaden):

Hieronder staan een aantal zinnetjes in het Murrinh-Patha. Ze betekenen allemaal dat de twee personen die genoemd worden elkaar onderwijs geven. De personen komen uit twee gezinnen: Sue, Amy, Des en Bob zijn broers en zussen van elkaar, en Daisy, Jane, Fred, Jim en Dave zijn ook broers en zussen van elkaar:

• Des i Bob puddeniyithnu
• Daisy i Jane puddeniyithnu
• Amy i Des puddeniyithnu
• Des i Fred puddeniyithnunintha
• Amy i Daisy puddeniyithnungintha
• Amy i Fred puddeniyithnungintha
• Des, Bob i Fred puddeniyithnuneme
• Amy, Daisy i Jane puddeniyithnungime
• Amy, Des i Daisy puddeniyithnungime
• Fred, Jim i Dave puddiniyithnu

Maak nu de volgende zinnen af zo dat iedere zin betekent dat de mensen elkaar onderwijzen:

• Bob i Jim …
• Des i Daisy ….
• Bob, Jim i Dave ….
• Fred i Dave …
• Jane i Dave …
• Des, Jane i Dave …
• Daisy, Jane i Sue …

Hond of steen

Maak voor jezelf gerust eerst deze puzzel, want ik ga hem nu spoilen: je komt erachter dat je in deze taal, zoals in veel aboriginal-talen van Australië, je in het werkwoord niet alleen uitdrukt of het onderwerp enkelvoud of meervoud is (de man loopt, de mannen lopen), maar bij een meervoudig onderwerp ook of de verschillende genoemde personen familie zijn van elkaar, en wat de verhouding tussen mannen en vrouwen is. Dat wordt nog wat, als de Murrinh-patha gaan discussiëren over hoe ze hun taal genderneutraal kunnen maken!

De puzzel is bovendien aanleiding om meer te vertellen over de taalkundige eigenaardigheden van familierelaties in aboriginal talen. In het Dyirbal bestaat er een speciale manier van praten tussen mannen en hun schoonmoeder (en de zussen van schoonmoeders, die behoren tot dezelfde groep), die gekarakteriseerd wordt door een groot aantal speciale woorden die verder nooit gebruikt worden. Overigens vermijden mannen en schoonmoeders (of zussen van schoonmoeders) sowieso vrijwel alle contact én als ze met elkaar praten kijken ze elkaar niet aan en spreken ze via een derde persoon. Als die er niet is, nemen ze bijvoorbeeld een hond of een steen als tussenpersoon.

Alledag

Je komt zo spelenderwijs een heleboel te weten over allerlei talen, en de wonderlijke variatie die er wereldwijd tussen talen bestaat. De aandacht gaat daarbij wel vooral naar de onderdelen van talen waarin een min of meer logische betekenissystematiek zit, zoals verwantschapsrelaties (stel je maar een puzzel voor waarin mensen moeten uitvissen wat zwager en schoonvader betekenen, aan de hand van alleen een lijst voorbeelden) of getalssystemen (er zijn talen met systemen waarbij het Frans met zijn quatre vingt dix sept een taal is voor kleuters). Ook is er veel aandacht voor het begrijpen van schriftsystemen.

Mijn favoriete soort puzzels, over klanksystemen, ontbreken daardoor vrijwel geheel (terwijl daar een heel boek van bestaat vol met vraagstukken op ieder gewenst niveau). Ik geloof dat zich hier een beetje wreekt dat Bellos geen taalkundige is – hij heeft niet veel verder willen gaan dan de wat oppervlakkigere kanten van taal.

Maar dat maakt natuurlijk ook niet uit, als kennismaking met het wonder van de taalkunde: dat je een soort logica kunt ontdekken in talen waarvan de sprekers zich zelf nauwelijks bewust zijn en die op het eerste gezicht vreselijk ingewikkeld lijkt, maar bij nadere beschouwing dan toch weer aan een eenvoudige logica lijkt te voldoen. Het raadsel onthullen van de wiskunde in het leven van alledag – dat is wat de taalkunde allemaal vermag.