“Het beste is, het raadsel te vergroten”, was het literaire programma van Harry Mulisch, en het lijkt ook de uitkomst te zijn van het project The Riddle of Literary Quality. Projectleider Karina van Dalen-Oskam schreef een leesbaar afrondend boek over dat project, dat oorspronkelijk de ambitie had een raadsel op te lossen of te verkleinen. In dit boek laat ze zien hoe ingewikkeld het antwoord is op de vraag ‘wat is literatuur?’ En, zoals de titel zegt ‘is literaire kwaliteit meetbaar?’

Ingewikkelder dan aan het begin van het project voorzien, maar juist doordat dit project is uitgevoerd weten we nu preciezer waar de problemen zitten. Het klinkt flauw, maar het is een grote verdienste.

Eenvoudige stijl

De opzet van The riddle of literary quality was de vraag: kunnen we de computer laten bepalen of een bepaald boek ‘literaire kwaliteit’ heeft? In 2013 werd daarvoor aan bijna 20.000 mensen een vragenlijst voorgelegd over een 400-tal recent verschenen boeken. Welke hadden ze gelezen? En wat vonden ze ervan? Van al die boeken was bovendien een elektronische versie van de tekst beschikbaar, zodat onderzocht kon worden of er een relatie is tussen bijvoorbeeld het woordgebruik in die boeken en de door mensen toegekende kwaliteit.

Uit het project zijn twee waardevolle proefschriften voortgekomen, van Andreas van Cranenburgh en Corina Koolen. Van Cranenburgh liet zien hoe je inderdaad een aantal correlaties kunt vinden tussen het taalgebruik in een roman en het literaire oordeel, en Koolen bracht aan het licht hoe vrouwelijke auteurs systematisch lager gewaardeerd worden dan mannelijke, en dat dit juist onafhankelijk is van dit soort tekstkenmerken.

Van Dalen-Oskam werkt deze bevindingen in haar boek systematischer uit, en nuanceert ze op basis van nog meer onderzoek. Zo gaat ze uitvoerig in op het werk van Arnon Grunberg. Hij is een outlier. Wanneer je naar de tekstkenmerken kijkt, valt dat werk eerder onder de categorie chicklit dan literatuur: korte zinnen, veel woordherhalingen, veel woorden die gaan over menselijke relaties. Toch wordt zijn werk zonder problemen tot de literatuur gerekend. De reden is, mogelijk, dat het inhoudelijk helemaal geen chicklit is, al is het maar omdat bij Grunberg niets ooit goed afloopt. Misschien is het zelfs wel de spanning tussen de betrekkelijk eenvoudige stijl en de ingewikkelde inhoud die het goed doet. (Een beetje vreemd is wel dat het proefschrift van Suzanne Fagel, die óók onderzoek deed met de computer naar de stijl van Grunberg, niet genoemd wordt.)

Dan ook even

Ook op Vijftig tinten grijs gaat Van Dalen uitvoerig in – dat was in 2013 hét boek waar je overal iedereen mee zag. De Nederlandse uitgever bracht het uit als een literair boek, en niet als ‘romantiek’, hoewel het qua stijlkenmerken veel eerder in die laatste categorie zou vallen. Maar misschien heeft hier die categorisering juist geholpen, zegt Van Dalen-Oskam. (Het zou interessant zijn hier een internationale vergelijking te treffen: gingen alle uitgevers wereldwijd zo te werk? En zo niet, leverde dat verschillen in de receptie op.) Nog meer dan op ‘romantische’ literatuur lijkt de vertaling van Vijftig tinten grijs overigens op een heel specifiek genre: door Nederlandse vrouwen geschreven thrillers – die dus afwijken van vertaalde thrillers én van door Nederlandse mannen geschreven thrillers.

Van Dalens analyse van vertalingen vind ik ook heel interessant. In literaire romans vind je nauwelijks stilistische verschillen tussen vertalingen en oorspronkelijk in het Nederlands geschreven boeken. Bij spannende boeken ligt dat anders. In romans die oorspronkelijk in het Nederlands geschreven zijn komen de woorden dan, ook, even, toch en eens significant vaker voor. Dat zijn woorden die in het Engels (het overgrote meerendeel van de boeken die Nederlanders lezen zijn vertalingen uit het Engels) ook geen equivalent hebben, maar die je in het Nederlands kennelijk gaat missen als ze er niet staan.

Het verschil tussen door mannen en vrouwen geschreven thrillers is een van de weinige punten waarop je echt systematische verschillen tussen de seksen ziet. Het door Corina Koolen al eerder naar voren gebrachte punt blijft dus staan. In de top-100 van door het panel best beoordeelde boeken staat een vrouw op de 38e plaats (een roman van de Amerikaanse Nicole Krauss), terwijl er geen aanwijsbare verschillen in literaire kwaliteit zijn.

Perceptie

Waar het aan ligt, is dus onduidelijk. Ik hoorde deze week Annelies Verbeke in de podcast Drie boeken zeggen dat het als vrouw veel lastiger is om intellectueel serieus genomen te worden. Dat sluit goed aan bij Van Dalens algemene conclusie: als er één verschil is tussen literaire en niet-literaire boeken dan is het dat de eerste ingewikkelder zijn. Dat geldt op het niveau van de tekstanalyse die Van Dalen met haar mensen heeft uitgevoerd, maar waarschijnlijk ook op andere niveaus. Voor zover je het verschijnsel literatuur wil begrijpen kun je dat beter doen uit het gezichtspunt van de lezer dan uit dat van de schrijver: een liefhebber van literatuur laat zien dat ze slim genoeg is om moeilijke boeken te begrijpen.

Hoe dan ook is dit een belangrijke uitkomst van The Riddle of Literary Quality. Ja, er zijn een aantal tekstkenmerken aan te wijzen, maar vooral kom je niet om de literatuursociologie heen. Dat moet het verschil tussen mannen en vrouwen verklaren, maar daaruit blijkt ook de grote invloed die de labels van uitgevers (‘romantiek’, ‘literaire thriller’, enz.) hebben op de perceptie van de lezers.

Groter

Ik vermoed eigenlijk dat dit tot op zekere hoogte ook geldt voor de tekstkenmerken die de onderzoekers gevonden hebben voor ‘literaire werken’, voor zover die al niet rechtstreeks te reduceren zijn tot grotere ingewikkeldheid. Zo blijken boeken die in de tegenwoordige tijd zijn geschreven een iets grotere kans te hebben om als literair te worden aangemerkt dan boeken die in de verleden tijd zijn geschreven. Dit kan een kwestie van sociolinguïstiek zijn: we weten inmiddels uit allerlei taalonderzoek dat mensen voortdurend statistieken bijhouden: als er zo en zo vaak dit en dat woord wordt gezegd, dan is de spreker waarschijnlijk en laaggeschoolde fabrieksarbeider, of een vrouwelijke hoogleraar van vroeg in de veertig. Dat is niet zo omdat fabrieksarbeiders of vrouwelijke hoogleraren inherent geneigd zijn om bepaalde woorden te gebruiken, maar in de loop van de tijd ontstaan dat soort conventies en zowel de spreker als de luisteraar houdt zich daaraan.

Het is niet gek om te denken dat zulke sociolinguïstische intuïties ook een rol spelen bij de beoordeling van literaire kwaliteit: als iets klinkt als literatuur, zal het ook wel eerder literatuur zijn. Wat dat betreft heeft een invloedrijke schrijver als Grunberg mogelijk ook een invloed op de Nederlandse stijl, en brengt hij de literatuur, simpelweg door zijn voorbeeld, dichter bij de chicklit.

Ondertussen komen in Het raadsel literatuur nog tal van andere opvatting aan de orde over wat literatuur eigenlijk is. Je krijgt zo een steeds helder inzicht in het raadsel dat literatuur in veel opzichten nog steeds is. En dat gelukkig nog altijd groter kan worden.

Karina van Dalen-Oskam. Het raadsel literatuur. Is literaire kwaliteit meetbaar? Amsterdam: Amsterdam University Press, 2021. Bestelinformatie bij de uitgever.