Het verschil tussen reuk en rook horen

Misverstanden kunnen op de kleinste niveaus ontstaan. Vandaag promoveert Nadine de Rue in Nijmegen op een knap en heel interessant proefschrift waarin ze heel minutieus het allerkleinste misverstand bestudeert: dat tussen klinkers. Iemand zegt reuk en de ander hoort rook of omgekeerd. Wat gebeurt er dan?

De Rue onderwierp mensen aan een batterij experimenten om dit te achterhalen. Onder andere bekeek ze EEG’s van proefpersonen die reuk hoorden wanneer ze rook verwachtten, en andersom. Wat bleek? De misverstanden zijn niet symmetrisch. Als iemand reuk hoort terwijl er rook zou moeten klinken, zie je een veel groter effect in de hersenscan dan wanneer iemand op rook zit te wachten en reuk krijgt aangeboden. (Hoe kun je iemand een bepaald woord laten verwachten? Door het een aantal keer te herhalen om het rijtje ineens te onderbreken met de afwijkende vorm: reuk reuk reuk reuk reuk reuk rook.)

Aanwijzing

De verklaring zoekt De Rue in de manier waarop die klinkers in de hersenen zijn opgeslagen. Zoals veel taalkundigen gaat ze ervan uit dat dit de vorm aanneemt van een verzameling instructies aan de spraakorganen: voor eu til je de voorkant van je tong op (die instructie heet Coronaal, want de Corona is behalve allerlei andere dingen ook het richeltje vlak achter je tanden, en daar beweegt de tong zich ongeveer), en voor oo de achterkant van je tong (dat heet Velair, naar het zachte verhemelte). Voor beide klinkers rond je ook de lippen, maar omdat deze klinkers dat gemeen hebben doet dit er niet zoveel toe.

Wie luistert, hoort als het ware ook die tongbewegingen: de trillingen van de trommelvliezen worden door de hersenen naar die instructies omgezet, ongeveer zoals iemand die naar voetballen kijkt in zijn hersenen ook de bewegingen van de spelers uitvoert.

Alleen is er een verschil tussen Coronaal en Velair: de eerste kun je als het ware vergeten. De beweging met het puntje van de tong is de gemakkelijkste die er is en er zijn allerlei aanwijzingen dat we daarom de instructie om dat te doen niet expliciet opslaan. Je moet bij een klinker iets doen met je tong, en als er niets anders is opgegeven zal dat wel betekenen dat je het puntje van je tong moet optillen. De eu van reuk heeft daarom in het woordenboek in ons hoofd geen enkele aanwijzing voor de tong. De oo heeft er een voor Dorsaal.

Symmetrisch

Maar nu komt het: wanneer iemand reuk zegt, hoor je wel degelijk Coronaal – een Coronaal dat in conflict raakt met het Dorsaal dat je verwacht als je denkt dat je rook gaat horen. Dat geeft een schokje in de hersenen die je op de EEG dus kunt zien. Maar als je rook hoort terwijl je reuk verwacht, dan vergelijk je het Dorsaal dat je hoort met letterlijk niets – er is voor reuk immers niets onthouden over de beweging van de tong.

Het lijkt een piepklein dingetje, maar het geeft allerlei aanwijzingen. Met name voor de manier waarop klanken kennelijk in ons hoofd zitten: als instructies voor de spraakorganen, waarin instructies die je al verwacht niet apart worden onthouden. Dat kan patiënten helpen met taalstoornissen, het kan ons helpen om misverstanden eerder te voorkomen. Maar vooral is het machtig interessant om te weten hoe zoiets precies zit.

Ik denk al ruim dertig jaar na over de klanken van het Nederlands, maar dat het verschil tussen eu en oo niet symmetrisch was, daar had ik nooit bij stilgestaan.

Nadine de Rue. Phonological Contrast and Conflict in Dutch Vowels. Neurobiological and Psycholinguistic Evidence from Children and Adults. Verdediging hedenochtend 10.30; te volgen via livestream. (Ik ben voorzitter van de oppositiecommissie.)