Knap

Taal is gevoelig voor emoties. In het nieuwste nummer van Nederlandse Taalkunde laat de Groningse hoogleraar Nederlandse taalkunde Jack Hoeksema zien hoe psychologische theorieën licht kunnen werpen op sommige verschijnselen in het Nederlands.

Het is een rijk artikel, ik haal er één verschijnsel uit. Dat betreft het bijwoord knap. Hoeksema vertelt dat je emoties kunt verdelen in positieve en negatieve. Tot de eerste worden bijvoorbeeld gerekend tevredenheid en geluk, en tot de tweede angst en woede. Hoeksema: “Uiteraard wil dat niet zeggen dat het altijd beter is tevreden te zijn dan woedend, of bang, maar als ik mag kiezen tussen angst en geluk, dan weet ik het wel.”

Het eigenaardige is nu dat je knap alleen gebruikt om negatieve emoties nader te bepalen. Je kunt zeggen: “dat is knap vervelend”, maar niet “dat is knap mooi”. Als iemand je vraagt hoe het eten was kun je (als de omstandigheden juist zijn) wel zeggen dat het knap vies was, maar niet dat het knap lekker was. Er zijn bijvoeglijk naamwoorden die niet onmiddellijk aan één kant van de schaal vallen: fris bijvoorbeeld. Het kan lekker fris zijn maar je kunt ook klagen dat het zo fris is. In dat geval kiest knap er de negatieve betekenis uit. Wie zegt dat het knap fris is, zegt ook dat het geen lekker weer is.

Hoeksema hield een paar jaar lang alle constructies met knap bij die hij tegenkwam. Dit waren ze:

Voor fantastisch geldt het omgekeerde. Dat kun je alleen gebruiken bij positieve gevoelens. (Dit hield Hoeksema kennelijk wat minder systematisch bij en daarom zijn er minder voorbeelden.)

Je kunt het makkelijk zelf proberen door de woorden in de eerste tabel met fantastisch te combineren of die uit de tweede met knap. Dan gaat het mis. Kennelijk ervaren we niet alleen sommige gevoelens als positief en andere als negatief, we passen ook onze woordkeus daaraan aan.

: