Lekker knus met de kroost bij elkaar op zondagavond, op zoek naar een kijkervaring om te delen. Graag iets aantrekkelijks, voldoende luchtig, toch enigszins stichtend, en als het even kan ook nog romantisch natuurlijk! Het duurde zoals gebruikelijk wel even om iets op het spoor te komen, tot ik me een recensie herinnerde van een film die volgens mij alle vakjes afvinkte. Enkele streamingdienstenbibliotheken later stond de begingeneriek klaar.

The Peanut Butter Falcon.

De kroost wilde natuurlijk meteen weten wat dat wel wilde zeggen, die titel. Kort bood ik ze de vertaling aan. Peanut butter is ‘pindakaas’ en falcon is ‘valk’. De pindakaasvalk, dus. Nee, daar waren ze niet mee gediend. Voor de jongste omdat die de link van de soort ‘valk’naar de categorie ‘vogel’nog even expliciet moest aangeboden krijgen. Voor de middelste omdat ze pindakaas vies vindt. Voor de oudste omdat die niet meteen zag hoe een valk van pindakaas gemaakt kan zijn. Een pindakaasvalk, wat is dat nu voor iets.

Een gouden kans om het over compositionaliteit te hebben – op kindermaat natuurlijk, ik ben geen onmens. De betekenis van pindakaasvalk is tot op zekere hoogte de optelsom van de betekenis van de afzonderlijke woorden, pindakaas en valk. De manier waarop je die betekenissen optelt, wordt mee bepaald door de Rechterhandhoofdregel. Het meest rechtse woordje is het hoofd, en het linkse woordje vertelt ons iets meer over dat hoofd. Dat voelde mijn oudste zoon zelf al mooi intuïtief aan. Hij ging er meteen vanuit dat een pindakaasvalk een soort valk zou zijn, en niet een soort pindakaas.

Wat voor een soort valk dan, is minder duidelijk. Bij samenstellingen van twee zelfstandige naamwoorden van het type pindakaas + valk is het niet zomaar rechtlijnig vast te leggen wat de relatie is tussen de bepaling (het linkerstukje) en hoofd (het rechterstukje). In het boek Morfologie en Syntaxis staan meer dan tien zulke relaties beschreven, zoals doel (kaasmes), bezit(slagersmes) of plaats (keukenmes). Bij nieuwe samenstellingen heb je dan ook voldoende context nodig om de relatie tussen de deeltjes, en dus de betekenis van het geheel, te kunnen vatten.

Onze pindakaasvalk is daarbij nog een wat apart voorbeeld, aangezien pindakaas zelf ook nog ‘ns uit twee delen lijkt te bestaan. Kaas van pinda? Neih. In een wetenschappelijk artikel uit 2017 betogen Eric Hoekstra en Frits van der Kuip dat pindakaas zelf niet compositioneel is. Natuurlijke taal laat zich nu eenmaal niet altijd in principes vatten, zo geven ze aan.

Het crux van onze zondagavondfilmtitel (de titel van de film die we tijdens de avondlijke uren van zondag hebben bekeken, dat heeft u goed afgeleid!) was dus vooral om de relatie tussen valk en pindakaas te vatten. Dat duurde tot goed over de helft in deze film, waarin een jongeman met downsyndroom ontsnapt uit een instelling om worstelaar te worden. Maar hey, laten we spoilers vermijden.

Verder lezen?

• Benieuwd naar de film? Zie https://www.imdb.com/title/tt4364194/
• Het artikel “Peanut butter, compositionality and semantic transparency in loan translations” van Eric Hoekstra & Frits van der Kuip in Taal en Tongval (69, 1, 137-156) kun je vrij raadplegen via https://doi.org/10.5117/TET2017.1.HOEK
• De E-ANS wijdt een hele sectie aan samenstellingen van het type substantief + substantief, zie https://e-ans.ivdnt.org/topics/pid/ans12030202lingtopic
• Ook het overzichtsboek Morfologie en Syntaxis van Hans Smessaert, Jeroen Van Craenenbroeck en Guido Vanden Wyngaerd (Acco, 2019) helpt je een eind op weg om je kennis van de principes van de Nederlandse morfologie bij te spijkeren