Het Je ne sais quoi van de literatuur

Mislukte wetenschappelijke artikelen zijn soms ook interessant. Een voorbeeld lijkt me het artikel Relevance. Cognition, communication and…? van de Britse geleerde Tim Wharton.

Dat het artikel mislukt is op het eerste gezicht geen wonder, want Wharton wil met een taalkundige theorie (Relevance Theory) het raadsel van de literatuur verklaren: hoe is het mogelijk dat zoiets alledaags als een stapeltje zinnen ons soms zo weet te raken? Hoe is het bijvoorbeeld mogelijk dat een samenvatting van een roman, of een parafrase van een gedicht, doorgaans veel minder effect heeft dan de oorspronkelijke tekst? Wat is het je ne sais quoi dat een literaire tekst onderscheidt van een niet-literaire?

Het artikel mislukt doordat Wharton eigenlijk niet verder komt dan: dat verschil is een je ne sais quoi.

Logisch en onlogisch

Zoals veel moderne theorieën over betekenis gaat Relevance Theory ervan uit dat je de betekenis van een woord, een zin, een taalvorm, altijd kunt uitdrukken in andere taalvormen . Denk aan een woordenboek: de definite van een woord wordt gegeven in termen van andere woorden. Zoiets zou ook voor zinnen gelden: ‘een tevreden roker is geen onruststoker’ betekent zoveel als ‘als iemand rookt en als die iemand tevreden is, dan stookt die persoon niet geregeld onrust’. De truc werkt bij gratie van het feit dat de ‘vertaling’ op de een of andere manier in eenvoudiger en transparanter termen is gesteld dan de oorspronkelijke zin. We denken uiteindelijk, volgens deze redenering, in primitieve concepten en logische relaties tussen die concepten (als…dan bijvoorbeeld). Iedere gedachte kan met die basisverzameling uiteindelijk worden uitgedrukt.

Whartons idee is nu: dat we naast deze ‘propositionele’ manier van denken nog een vorm hebben, die meer gaat over de rechtstreekse ervaring van de wereld om ons heen middels onze zintuigen. Gevoel, zeg maar, naast ratio.

Dat is een van de problemen van Whartons idee: dat het zo voor de hand liggend is, dat echt iedereen het al honderdduizend keer had kunnen bedenken.

De reden waarom anderen het dan niet hadden bedacht? Omdat zij probeerden een wetenschappelijke theorie te maken over betekenis. En een goede theorie is geen goede theorie als zomaar alles mogelijk is: mensen denken logisch én ze denken onlogisch. Een theorie waarin alles mogelijk is, is geen goede theorie.

Sensatie

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat Whartons idee daarom slecht is. Vermoedelijk zit er een kern van waarheid in deze eeuwenoude intuïtie: we denken op verschillende manieren.

Alleen lost dat inzicht niets op wanneer je het niet precies maakt, en dat doet Wharton niet. Met name wil je dan natuurlijk weten hoe die propositionele en die directe manier van denken dan eigenlijk met elkaar communiceren, want het zijn natuurlijk niet twee volkomen los van elkaar opererende entiteiten. Je kunt nadenken over iets dat je waarneemt of voelt, en een gedachte kan leiden tot een gevoel.

In het geval van literatuur – en daar was het hierom te doen – is dat heel duidelijk. Een literair werk bestaat per definitie uit taalvormen, en bevindt zich dus in de wereld van de proposities. Hoe komt dat je ne sais quoi er dan in? Woorden raken in ieder geval soms aan dat je ne sais quoi: noem een aantal willekeurige woorden (dwarrelen, bokje, appelblauwzeegroen) en je krijgt er associaties bij, herinneringen, gevoelens misschien wel. In ons geheugen zitten die woorden vast aan allerlei associaties aan keren dat je die woorden hoorde of met de concepten die de woorden uitdrukten. Maar het is mij in ieder geval niet duidelijk dat dit ook maar op de een of andere manier te maken heeft met de literaire sensatie.

Cruciale aspecten

En in ieder geval is dat bruggedrag van woorden zelf mysterieus: ze hebben iets logisch en ze hebben iets te maken met gevoel. Dat is onmiskenbaar het geval; maar door dat te zeggen hebben we nog geen wetenschappelijke theorie.

In die zin is het artikel van Wharton ‘mislukt’: het zegt iets wat iedereen eigenlijk wel weet maar om goede redenen (nog) niet wetenschappelijk uitdrukt. En hij doet dat zonder die goede redenen weg te nemen. Dat wil tegelijkertijd niet zeggen dat het artikel niet de moeite waard is – het is goed om soms gewezen te worden op ons volkomen gebrek aan begrip van cruciale aspecten van het menselijk bestaan.