• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Het Je ne sais quoi van de literatuur

29 september 2022 door Marc van Oostendorp 4 Reacties

Mislukte wetenschappelijke artikelen zijn soms ook interessant. Een voorbeeld lijkt me het artikel Relevance. Cognition, communication and…? van de Britse geleerde Tim Wharton.

Dat het artikel mislukt is op het eerste gezicht geen wonder, want Wharton wil met een taalkundige theorie (Relevance Theory) het raadsel van de literatuur verklaren: hoe is het mogelijk dat zoiets alledaags als een stapeltje zinnen ons soms zo weet te raken? Hoe is het bijvoorbeeld mogelijk dat een samenvatting van een roman, of een parafrase van een gedicht, doorgaans veel minder effect heeft dan de oorspronkelijke tekst? Wat is het je ne sais quoi dat een literaire tekst onderscheidt van een niet-literaire?

Het artikel mislukt doordat Wharton eigenlijk niet verder komt dan: dat verschil is een je ne sais quoi.

Logisch en onlogisch

Zoals veel moderne theorieën over betekenis gaat Relevance Theory ervan uit dat je de betekenis van een woord, een zin, een taalvorm, altijd kunt uitdrukken in andere taalvormen . Denk aan een woordenboek: de definite van een woord wordt gegeven in termen van andere woorden. Zoiets zou ook voor zinnen gelden: ‘een tevreden roker is geen onruststoker’ betekent zoveel als ‘als iemand rookt en als die iemand tevreden is, dan stookt die persoon niet geregeld onrust’. De truc werkt bij gratie van het feit dat de ‘vertaling’ op de een of andere manier in eenvoudiger en transparanter termen is gesteld dan de oorspronkelijke zin. We denken uiteindelijk, volgens deze redenering, in primitieve concepten en logische relaties tussen die concepten (als…dan bijvoorbeeld). Iedere gedachte kan met die basisverzameling uiteindelijk worden uitgedrukt.

Whartons idee is nu: dat we naast deze ‘propositionele’ manier van denken nog een vorm hebben, die meer gaat over de rechtstreekse ervaring van de wereld om ons heen middels onze zintuigen. Gevoel, zeg maar, naast ratio.

Dat is een van de problemen van Whartons idee: dat het zo voor de hand liggend is, dat echt iedereen het al honderdduizend keer had kunnen bedenken.

De reden waarom anderen het dan niet hadden bedacht? Omdat zij probeerden een wetenschappelijke theorie te maken over betekenis. En een goede theorie is geen goede theorie als zomaar alles mogelijk is: mensen denken logisch én ze denken onlogisch. Een theorie waarin alles mogelijk is, is geen goede theorie.

Sensatie

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat Whartons idee daarom slecht is. Vermoedelijk zit er een kern van waarheid in deze eeuwenoude intuïtie: we denken op verschillende manieren.

Alleen lost dat inzicht niets op wanneer je het niet precies maakt, en dat doet Wharton niet. Met name wil je dan natuurlijk weten hoe die propositionele en die directe manier van denken dan eigenlijk met elkaar communiceren, want het zijn natuurlijk niet twee volkomen los van elkaar opererende entiteiten. Je kunt nadenken over iets dat je waarneemt of voelt, en een gedachte kan leiden tot een gevoel.

In het geval van literatuur – en daar was het hierom te doen – is dat heel duidelijk. Een literair werk bestaat per definitie uit taalvormen, en bevindt zich dus in de wereld van de proposities. Hoe komt dat je ne sais quoi er dan in? Woorden raken in ieder geval soms aan dat je ne sais quoi: noem een aantal willekeurige woorden (dwarrelen, bokje, appelblauwzeegroen) en je krijgt er associaties bij, herinneringen, gevoelens misschien wel. In ons geheugen zitten die woorden vast aan allerlei associaties aan keren dat je die woorden hoorde of met de concepten die de woorden uitdrukten. Maar het is mij in ieder geval niet duidelijk dat dit ook maar op de een of andere manier te maken heeft met de literaire sensatie.

Cruciale aspecten

En in ieder geval is dat bruggedrag van woorden zelf mysterieus: ze hebben iets logisch en ze hebben iets te maken met gevoel. Dat is onmiskenbaar het geval; maar door dat te zeggen hebben we nog geen wetenschappelijke theorie.

In die zin is het artikel van Wharton ‘mislukt’: het zegt iets wat iedereen eigenlijk wel weet maar om goede redenen (nog) niet wetenschappelijk uitdrukt. En hij doet dat zonder die goede redenen weg te nemen. Dat wil tegelijkertijd niet zeggen dat het artikel niet de moeite waard is – het is goed om soms gewezen te worden op ons volkomen gebrek aan begrip van cruciale aspecten van het menselijk bestaan.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: brein, cognitie, literatuur, pragmatiek, taalkunde

Lees Interacties

Reacties

  1. René Appel zegt

    30 september 2022 om 12:25

    Ik lees steeds vaker de uitdrukking ‘je ne sais quoi’, terwijl lang niet altijd duidelijk is wat ermee wordt bedoeld, terwijl dat zeker in een stuk dat (ruim gezegd) gaat over betekenis, van taalvormen wel handig zou zijn.

    Beantwoorden
    • Tim Wharton zegt

      30 september 2022 om 17:24

      Bedankt voor het lezen Marc. Sorry dat ik gefaald heb (maar ik heb het tenminste geprobeerd).

      Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      30 september 2022 om 20:59

      Het lijkt me de bedoeling van de uitdrukking ‘je ne sais quoi’ dat je niet precies weet wat ermee bedoeld wordt.

      Beantwoorden
      • René Appel zegt

        1 oktober 2022 om 18:02

        Ja, zo kom je overal mee weg!

        Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Jac. van Hattum • Geboorteplaats

En welke reis hij aanwees op de kaart
en over grenzen trok of buitengaats;
zijn vinger wees dat dorpje aan de vaart:
dit was zijn jeugd; dit zijn geboorteplaats.

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

OP EEN AFGEWEZEN HARING

Nee, haring moet je maar niet eten,
op zeebanket rust een bezwaar,
dan krijg je van die gekke dromen
met rare lintjes in het haar.

Bron: Barbarber, december 1971

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

14 juni 2025: Programma rondom Een nieuw geluid

11 juni 2025

➔ Lees meer
23 juni 2025: Boekpresentatie Nicoline van der Sijs

23 juni 2025: Boekpresentatie Nicoline van der Sijs

4 juni 2025

➔ Lees meer
2 oktober 2025: Symposium ‘Podium veur de Streektaol’

2 oktober 2025: Symposium ‘Podium veur de Streektaol’

2 juni 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

sterfdag
1973 Leendert van Dis
2020 Flip G. Droste
➔ Neerlandicikalender

Media

Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

11 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

10 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Taal doe je samen

Taal doe je samen

9 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d