Vlak voordat de G20-top op het Indonesische eiland Bali van start ging, deed de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, een uitspraak die in een bericht van 15 november 2022 in het digitale NOS Nieuws de volgende kop kreeg.

• G20: Michel wil samenwerken met China, maar waakt voor ‘zelfde fout als bij Rusland’.

De eerste zin van het artikel luidt echter:

• Europa zal blijven samenwerken met China, maar moet ervoor waken niet te afhankelijk te worden van het land op het gebied van technologie.

Volgens de officiële taalregels zijn beide zinnen waarin het werkwoord ‘waken voor iets’ wordt gebruikt, correct. Op de site van taaladvies.net vraagt iemand of in de volgende zin het ontkennende woord niet moet worden gebruikt.

• We moeten ervoor waken dat het drinkwater (niet) vervuild raakt.

Het antwoord van de Taalunie luidt:

• De constructie ervoor waken dat kan zowel met als zonder niet gebruikt worden; er is geen betekenisverschil. Beide zinnen betekenen: ‘We moeten ervoor zorgen dat het drinkwater niet vervuild raakt.’

Mijn taalgevoel zegt echter dat dit niet antwoord niet juist is. ‘Ervoor waken’ kan inderdaad met een dat-zin zonder of met niet gebruikt worden, maar dat is afhankelijk van datgene waarvoor gewaakt wordt. De combinatie met ‘dat het drinkwater vervuild raakt’, leidt tot een zin die voor mijn gevoel incorrect is. Hier is dan dus alleen ‘dat het drinkwater niet vervuild raakt’ juist.  Hoewel het advies aangeeft dat de beide constructies hetzelfde betekenen, zegt mijn taalgevoel dat het werkwoord ‘waken voor iets’ zonder het ontkennende niet juist het tegenovergestelde uitdrukt van wat het zegt in de constructies met niet erin.

Dubbelzinnigheid in ‘waken voor iets’?

Op 6 januari 2020 reageerde Peter-Arno Coppen in Trouw  op een bericht van een lezer die bij de redactie van Trouw had geklaagd over de volgende zin in de krant.

• Deze methode waakt ervoor dat alle ingevlogen hulpverleners langs elkaar heen werken

De lezer had liever gezien dat er had gestaan

• Deze methode waakt ervoor dat alle ingevlogen hulpverleners niet langs elkaar heen werken

Met het ontkennende niet dus. Deze reactie sluit aan bij wat mijn eigen taalgevoel zegt over het gebruik van het werkwoord ‘waken voor iets’. Peter-Arno Coppen zegt terecht dat de officiële taalregels deze lezer in het ongelijk stellen. De reden om zowel de zin in de krant als die van de lezer goed te keuren, heeft ermee te maken ‘dat voor veel taalgebruikers de ontkenning al in het ‘ervoor waken’ opgesloten zit’, aldus Coppen. Of dat zo is weet ik niet. Wel is duidelijk dat Coppen zich bij die officiële taalregel voor zinnen met ‘waken voor iets’ aansluit, maar dat onderbouwt hij wel met een argument van psycholinguïstische aard: de uitdrukking ‘ergens voor waken’ bevat een dubbelzinnigheid, want ‘je kunt wakker blijven om erop toe te zien dat er iets gebeurt wat je wilt, of je kunt wakker blijven om op te letten dat er iets niet gebeurt wat je niet wilt’. Dat is waar, maar dat staat volgens mij los van die zinnen waar het hier over gaat. Vergelijk:

• Je moet ervoor waken dat het hier niet gaat tochten
• Je moet ervoor waken dat je op tijd komt

Dat het werkwoord ‘waken voor iets’ de beide opties, uitgedrukt door de dat-zinnen, toelaat, wil niet zeggen dat daarmee ook de tweede zin van het volgende paar grammaticaal is.

• Je moet ervoor waken dat het hier niet gaat tochten
• Je moet ervoor waken dat het hier gaat tochten

Dat sommige taalgebruikers de tweede zin toch gebruiken, heeft volgens Coppen te maken met het schaalbegrip waken (dat je in meerdere of mindere mate kan doen) en als je dat combineert met een modaliteit in de bijzin (waar je voor waakt is wenselijk of onwenselijk) en ook nog eens met een ontkennend woord, dan slaat je brein op tilt. Zo’n constructie is niet meer te bevatten.

Ik kan me niet verenigen met de verklaring van Coppen. Vergelijk een werkwoord als ‘oppassen voor iets’. Dat kent ook die twee opties met een dat-zin:

• Je moet erop letten/ervoor waken dat je niet valt
• Je moet erop letten/ervoor waken dat je op tijd komt

Toch is de volgende constructie niet mogelijk (aangegeven met asterisk).

• *Je moet erop letten dat je valt

De vraag die dan rijst is waarom de volgende zin volgens de officiële taalregels wél correct is.

• Je moet ervoor waken dat je valt

Bovendien is bij ‘letten op iets’ ook sprake van een schaalbegrip: opletten kan je ook in meerdere of mindere mate doen.

Het onderwerp wordt nog gecompliceerder als we lezen wat Jan Renkema in zijn Schrijfwijzer (editie 2012) op p. 332 zegt over de volgende zin.

• Deze afdeling waakt ervoor dat wij onze milieunormen niet overschrijden

Mijn taalgevoel zegt dat deze zin correct is en ongrammaticaal wordt als je het ontkennende niet weglaat. Renkema geeft echter aan dat deze zin niet juist is. Alleen de variant zonder niet is volgens hem grammaticaal.

Zich hoeden voor iets

Het lijkt erop dat taalgebruikers die zinnen als Je moet ervoor waken dat je valt aan het werkwoord ‘waken voor iets’ de betekenis van het reflexieve werkwoord ‘zich hoeden voor iets’ hebben toegevoegd, zodat in alle gevallen de optie zonder als die met een ontkennend woord correct is. Beide werkwoorden bedoelen het goed: je moet narigheid voorkomen en de goede dingen behouden. Vergelijk nu de volgende zinnen om het verschil te zien tussen de beide werkwoorden. In de eerste zin is niet volgens mij verplicht, in de tweede mag geen ontkennend woord staan. Beide zinnen betekenen in mijn ogen hetzelfde.

• Je moet ervoor waken dat je niet valt
• Je moet je ervoor hoeden dat je valt

Het lijkt erop dat deze werkwoorden voor elkaars spiegelbeeld vormen in de dat-zinnen. Vergelijk namelijk:

• Hij waakt ervoor dat hij niet in conflict komt met zijn collega’s
• Hij hoedt zich ervoor dat hij in conflict komt met zijn collega’s

• Hij waakt ervoor dat hij een goede relatie houdt met zijn collega’s
• Hij hoedt zich ervoor dat geen goede relatie houdt met zijn collega’s

Het lijkt er dan op dat ‘waken voor iets’ de betekenis heeft gekaapt van ‘zich hoeden voor iets’ en dat daarmee voor ‘waken voor iets’ de mogelijkheid is ontstaan om zich te allen tijde te combineren met dat-zinnen die correct zijn met of zonder een ontkennend woord.

Taalverandering

Met het bovenstaande heb ik willen aangeven wat mijn eigen taalgevoel mij vertelt en blijkbaar zijn er meer taalgebruikers die op de aangegeven manier oordelen over zinnen met het werkwoord ‘waken voor iets’. Als veel taalgebruikers geen verschil voelen bij zinnen met of zonder ontkennend woord in de dat-zin, zoals de journalist die beide opties naast elkaar gebruikt in de tekst waarmee ik dit stuk begon, dan is dat prima. Het ligt dan voor de hand dat de officiële regels zich op een bepaald moment daarbij aansluiten.

Mogelijk is er sprake van een taalverandering waarbij ‘waken voor iets’ de betekenis van ‘zich hoeden voor iets’ erbij heeft genomen. Dan zouden we mogelijk kunnen constateren dat het werkwoord ‘zich hoeden voor iets’ zich steeds minder laat zien. Corpusonderzoek zou waarschijnlijk antwoord kunnen geven op de vraag of er inderdaad sprake is van de genoemde taalverandering.