De juf van groep vijf vraagt aan kinderen die iets doen wat volgens haar over de schreef gaat: ‘Ben je betoeterd?’ Mijn dochter kwam er daardoor nu ook mij thuis, en informeert nu ook regelmatig naar mijn staat van betoeterdheid.
Ik vind dat vreemd. Voor mijn taalgevoel kun je de vraag naar het betoeterd zijn eigenlijk niet stellen zonder graadaanduiding: ‘ben je nu helemaal betoeterd?’ of ‘ben je een haartje betoeterd?’ Naar kale betoetering valt volgens mij niet goed te informeren.
Een rondvraag op Mastodon, sociaal medium van de toeteraars, leerde dat veel mensen het daarmee eens zijn, al waren er ook medestanders te vinden van mijn dochter en haar juf. Nu moet ik toegeven dat de uitdrukking sowieso nogal beperkt is in zijn uitbreidingsmogelijkheden, in ieder geval in mijn taalgebruik. Andere graadsaanduidingen zijn eigenlijk ook uit den boze (‘ben je een beetje betoeterd?’), zelfs niet als ze net als helemaal een hoge graad aanduiden (‘ben je verschrikkelijk betoeterd?’). Ook als je er een stellende zin van maakt (‘je bent helemaal betoeterd’) wordt de constructie al meteen minder goed, al komt hij zo kennelijk wel in een kinderliedje voor. De vraag kan ook ingebed zijn, in een bijzin met of (‘ik zou wel eens willen weten of je helemaal betoeterd bent’).
Dat wil ook weer niet zeggen dat je helemaal niet variëren kunt. Het onderwerp kun je bijvoorbeeld best veranderen. Dat geldt niet voor ik (‘ben ik helemaal betoeterd?’) maar dat komt vooral doordat het gaat over een vraag naar iemands geestelijke gesteldheid, en zulke vragen stellen mensen minder vaak over zichzelf. Hoe dan ook werkt het naar mijn smaak prima met een derde persoon: ‘Is die Elon Musk nu helemaal betoeterd?
Ik kreeg nog wel een interessant commentaar van iemand die erop wees dat ze wél ook ‘ben jij betoeterd kon zeggen.’ Dat vind ik goed gehoord. Wanneer je klemtoon legt op het onderwerp (jij kiest in plaats van je) wordt een kale versie acceptabeler. Dat heeft er misschien mee te maken dat zo’n beklemtoond jij zelf al werkt als een versterkend element. ‘Ben je gek?’ kan een informatieve vraag zien die vraagt om ja of nee, terwijl ‘Ben jij gek?’ eerder retorisch is met de implicatie dat de ander inderdaad in hoge mate gestoord is. De vorm met jij wordt naar mijn smaak met helemaal zelfs wat minder goed: ‘Ben jij helemaal betoeterd?’ is misschien wel net iets te veel van het betoeterde.
Bij een Google Search op dbnl lijkt ‘Ben je betoeterd’ in de meerderheid (zo te zien vooral in kinderboeken uit de eerste helft van de vorige eeuw, en ook in het CHN komt het nog redelijk vaak voor (zij het niet het vaakst, al zitten er ook een hoop rare voorbeelden bij)
Ben je nu helemaal betoeterd? klinkt naar mijn idee deftiger en minder sterk dan: Ben je nou helemaal betoeterd?
Ben jij (nou) betoeterd?! drukt naar mijn idee uit, dat ík het in ieder geval niet ben.
Het is misschien een eufemisme van belazerd. Je kan ook zeggen: ben jíj belazerd?! Ook daar heb je in bijkleuringen niet heel veel keus.
Ik ken ook de variant “Ben je nou betoeterd?” met een sterke beklemtoning van ‘nou’.
Ja, ik zou dat zelf geloof ik niet zeggen, maar ik voel wel aan dat zo’n beklemtoond NOU ook kan helpen.
Ik vind ‘ben je betoeterd?’ heel gewoon, naast ‘ben je nou helemaal betoeterd?’ als versterking en als nog sterkere variant ‘ben je nou helemaal een haartje betoeterd?’ Alle andere varianten vind ik een beetje raar klinken. (Ik ben van 1950, Hilversum.)
Mijn moeder zei beide varianten. De uitgebreide variant wanneer ik iets vroeg dat heel erg over de schreef ging: ben je nou helemáál betoeterd! De kortere variant gebruikte zij wanneer ik met mijn vraag nog (net) binnen de schreef bleef: ben je betóeterd! Ik schrijf uitroeptekens, want het was nooit een vraag. De stem ging aan het eind van de zin niet omhoog zoals bij een vraag. Ik ben van 1947.
Mijn Limburgse moeder kon zeggen: Ben jij nu helemaal betoeterd. Ik ben van 1949 New Jersey en leerde later Nederlands. Als kind dacht ik, dat moeder bedoelden: Je bent door anderen belazerd en daardoor tipsy. Het voelt nog steeds zo…
Je wordt betoeterd, door anderen met woord-toeters belaagd. En dus wordt je daardoor gek.
(In mijn vorige reactie, bedoelden moet bedoelde…zijn.)
“Ben je betoeterd” met klemtoon op betoeterd, was ook een veel gebruikte uitspraak van mijn moeder. Ik ben van 1963.