‘Een stuk jam’

Tot en met 31 december publiceert Neerlandistiek iedere dag een beschouwing over de Duitse en Engelse vertaling van De avonden van Reve.

De avonden in vertaling (3)

Het derde hoofdstuk van De avonden is met stijve jam, kabouters die het licht aansteken, het verschil tussen een gasmuntje en een lichtpenning, de ironie van Frits’ moeder, een Salamanderkachel en een oudere dame die informeel archaïsch Nederlands spreekt een heerlijk hoofdstuk voor vertalers.

Een paar koekjes, ‘een stuk jam’, een klont boter en een handje hagelslag neemt Frits als hij na zijn werk thuiskomt op 24 december. Op de Nederlandse Frits na heeft waarschijnlijk niemand ooit ‘een stuk jam’ gegeten in de literatuur. De Duitse en de Engelse Frits eten ‘ein bisschen Marmelade’ respectievelijk ‘a spoonful of jam’ – een gemiste kans van beide vertalers van De avonden, hoewel ‘a spoonful’ wel volkomen logisch klinkt omdat Reve schrijft dat Frits voor het snoepen van de jam en de boter dezelfde lepel gebruikt. Bij ‘een stuk jam’ gaat het echter niet alleen om idiosyncratisch taalgebruik. Er is ook iets met de jam, met het eten in De avonden is immers steeds iets aan de hand. De jam bevat misschien wel meer pectine dan goed voor de textuur is en is daardoor zo stijf dat je er een stuk af kunt lepelen.

Ironische irritatie

Precies om zes uur dient moeder Van Egters het avondeten op: ‘erwtensoep, vlees, aardappelen en koolraap.’ Op het moment dat het gezin wil beginnen met eten, valt het licht uit. Vader komt niet verder dan een lucifer afsteken en moeder reageert ironisch geïrriteerd:

‘Als je zo blijft zitten, gaat het licht wel gauw branden’, zei Frits’ moeder, ‘dat doen de kabouters.’

Jürgen Hillner verduidelijkt de irritatie door ‘bestimmt’ en ‘von selbst an’ toe te voegen, waardoor de ironie aan kracht verliest.

,,Wenn du so sitzen bleibst, geht das Licht bestimmt wieder von selbst an’’, sagte Frits’ Mutter, ,,das machen die Heinzelmännchen.’’

Sam Garrett vertaalt de ironie wel heel goed:

“If you keep sitting there like that, the light will come on quickly enough,” Frits’s mother said. “The pixies will see to that.”

Met de waarde van de lichtpenning gaat het mis in de Engelse vertaling. In Garretts interpretatie is het ‘electricity token’ ‘a guilder’. In de Nederlandse tekst wordt echter bedoeld dat de lichtpenning de waarde van een gulden heeft. Hillner vertaalt dat correct met ‘eine Strommünze (…), von einem Gulden’.

Salamanderkachel

De Salamanderkachel in de woning van Joosje en Jaap wordt bij Hillner een ‘einen zylindrischen Ofen aus Gußeisen’ en in het Engels ‘a cylindrical heating stove’. Wat in deze vertalingen wegvalt, is dat de Salamanderkachel een veel voorkomend kacheltype, oorspronkelijk een merk kachel zelfs, was in Nederland in de eerste helft van de twintigste eeuw. In de historische krantenbank Delpher zijn duizenden kleine advertenties te vinden waarin Salamanderkachels te koop worden aangeboden. De oorspronkelijk uit Frankrijk afkomstige gietijzeren kachel was een geliefde allesbrander die slechts één keer per dag van kolen of hout hoefde te worden voorzien. Het grote model werd gebruikt om werkplaatsen, scholen en kantoren mee te verwarmen.

De jarige Hansje wiens verjaardag in een woonkamer met een behaaglijk brandende Salamanderkachel wordt gevierd, heeft naast een bekraste beker en een paar chocoladerepen van Frits ook een prentenboek gekregen. Over dat geschenk zegt de oude dame in de kamer: ‘Veel weet zal hij er niet van hebben.’

In Hillners vertaling gaat hem om de inhoud van het boek:

,,Viel wird er davon nicht begreifen.’’

Garretts vertaling heeft een net iets andere betekenis die dichterbij bij de woorden van de oude dame komt. Het hebben van een boek betekent nog niet veel voor het jongetje.

“it won’t mean much to him yet.”

Hillner laat Jaap bedronkener wordt dan Frits bedoelt. De zin

‘Hij drinkt zich zeker weer zat’, zei Frits glimlachend.

vertaalt hij als:

,,Bestimmt säuft er sich wieder sternhagelvoll’’, sagte Frits lächelnd.

‘Sternhagelvoll’ betekent ‘straalbezopen’ en ‘stomdronken’. Het zou een goede vertaling van ‘ladderzat’ zijn, maar dat staat er niet. Door de combinatie met ‘bestimmt’, dat op een veel grotere waarschijnlijkheid duidt dan het Nederlandse ‘zeker’ in de tekst van Reve, kan Jaap Die Abende niets anders dan stomdronken zijn.

Precies goed is Garretts vertaling:

“Probably drinking himself into a hole again,” Frits said, smilingly.

Receptie

Het is ook Garrets vertaling die wordt aangeprezen in een reeks jubelquotes op de achterkant van de Nederlandse jubileumeditie.

‘Met alle respect voor Salinger, maar The Evenings is zoveel beter.’

The Irish Times

‘Een episch verhaal over verveling.’

The Wall Street Journal

‘Een schitterende collage van scherpe waarnemingen, grappige innerlijke monoloog en haarzuivere dialoog. Het beneemt de lezer de adem, tot de grote finale.’

The Guardian

‘Een krachtig verhaal.’

The Observer

‘Een geweldige roman.’

The Sunday Telegraph

‘Reves talent voor absurditeit schetst het alledaagse in een nieuw, zij het macaber licht.’

The Financial Times