De avonden in vertaling (1)

Tot en met 31 december publiceert Neerlandistiek iedere dag een beschouwing over de Duitse en Engelse vertaling van De avonden van Reve.

Veertig exemplaren hoopte Gerard Reve van De avonden te slijten. Tien van zijn vrienden zouden een presentexemplaar accepteren, twintig mensen zouden het boek uit medelijden met de schrijver kopen en tien uit vergissing. Dat schreef de auteur in 1948, een jaar na het verschijnen van zijn debuutroman die meteen een succes én omstreden was (Raat, 1988).

Het is dit jaar 75 jaar geleden dat De avonden verscheen. De Bezige Bij bracht vorige maand een jubileumeditie uit voor 7,50 euro. Dat is de 69^e druk van het winterverhaal, dat de uitgever in het feestjaar omdoopte tot ‘het ultieme winterverhaal’. De avonden verscheen ook in vertaling, in 1970 in het Frans, in 1986 in het Afrikaans, in 1988 in het Duits, in 2016 in het Engels, in 2018 in het Deens en vorig jaar ook in het Azeri. De Azerbeidzjaanse vertaler baseerde zich op de Engelse vertaling van Sam Garrett.

De komende tien dagen lees in De avonden in de jubileumeditie van De Bezige Bij en in de Duitse vertaling van Jürgen Hillner en de Engelse van Sam Garrett. Hoe vertalen zij woorden als ‘Middenwegwind’ en ‘waterjus’? Wat doen ze met een pratende kachel? Slagen zij erin de bedompte Nederlandse naoorlogse sfeer, Frits’ wanhoop en Reves ironie goed weer te geven in hun moedertaal?

‘What a piece of luck’

In het eerste hoofdstuk, dat zich op 22 december 1946 afspeelt, zegt Frits dat het ‘een meevaller’ is dat het zondag is. Hillner kiest voor ‘das geht ja noch’ en Garrett voor ‘what a piece of luck’. Het Duitse understatement past goed bij Frits’ twijfelende en bij vlagen lethargische levenshouding, maar omdat de lezer de 23-jarige kantoorbediende zo vroeg in de roman nog niet zo goed kent, vind ik het krachtigere ‘what a piece of luck’ beter gekozen. Frits neemt zich immers voor elke avond te gaan wandelen om beter te kunnen slapen en is al om half zeven op pad voor een ochtendwandeling. Die daadkracht wordt in Garretts vertaling mooi weerspiegeld.

In de Duitse vertaling is het op de ochtend van 22 december warmer dan in het Nederlandse origineel en de Engelse vertaling. De pratende kachel ‘brennt munter’ bij Hillner, wat betekent dat hij al een tijdje aan is en flink brandt. Frits’ moeder zegt dat de kachel ‘al’ praat, wat er op duidt dat hij net is aangestoken. Garrett vertaalt kachel met ‘fire’ en zegt ‘it’s sputtering away’. ‘To sputter’ betekent branden en geluid maken: een pratende kachel dus.

Pas acht pagina’s later, het is inmiddels een uur of drie, verspreidt de kolenkachel in de Engelse vertaling de warmte die Hillner hem al bij het ontbijt toeschrijft: ‘It’s burning nicely now’. Bij Hillner lijkt het nog steeds even warm te zijn: ‘Der brennt gut’, zegt de moeder over de kachel.

Praten met zijn vader gaat Frits niet goed af (Klaver, 2021). Alleen de man goedemorgen wensen kost hem al zoveel inspanning dat hij het gevoel heeft ‘alsof hij voor het uitspreken van deze woorden door de hele luchtpijp een steen omhoog had moeten duwen, die nu voor zijn voeten viel.’ Een magistrale zin en beeldspraak die Hillner uitstekend vertaalt en Garrett te vrijblijvend naar mijn smaak.

‘Morgen, vader,’ zei Frits. Hij had het gevoel, alsof hij voor het uitspreken van deze woorden door de hele luchtpijp een steen omhoog had moeten duwen, die nu voor zijn voeten viel.

Gerard Reve

,,Morgen, Vater’’, sagte Frits. Dabei hatte er das Gefühl, als hätte er, als er diese Wörter aussprach, durch die ganze Luftröhre einen Stein hinaufstoßen müssen, der ihm nun vor die Füße fiel.

Vertaling Jürgen Hillner

“Good morning, Father,” Frits said. To speak these words he felt as if he first had to clear his windpipe of a stone, which now fell at his feet.

Vertaling Sam Garrett

In Reves zin en Hillners vertaling zit de sisyfusarbeid verpakt die praten met zijn vader voor Frits betekent. Vrijwel niets van wat de zoon zegt, wordt door de vader begrepen. Vrijwel elke zin moet hij herhalen en raakt vervormd in de herhaling. ‘Morgen’ wordt in één keer aanvaard, maar daarmee is het probleem niet opgelost. De steen die hij eerst door zijn hele luchtpijp omhoog moet persen voordat hij met zijn vader kan spreken, valt immers weer voor zijn voeten neer, zal weer ingeslikt moeten worden en weer omhoog geduwd moeten worden, nog negen lange dagen. In ‘ to clear his windpipe’ ontbreekt de inspanning die Frits moet verrichten voordat hij kan praten en de herhaling van de misvormde communicatie tussen vader en zoon. Garrett laat het klinken alsof het genoeg is als Frits zijn keel eens flink schraapt, en dat is het niet. De steen moet na dit eerste hoofdstuk nog vele malen omhoog, omlaag en weer omhoog.

See

Niet alleen kolen zijn in 1946 nog op de bon, ook levensmiddelen zijn schaars en worden nog niet vrij verkocht. Daarom zegt moeder ‘Immer langsam mit der Soße’, tegen Frits. Omdat er niet zoveel jus is, mag hij er geen ‘See’ (sloot in het Nederlands) van maken. Garrett vertaalt ‘Kalm aan met de jus’ met ‘Careful with the gravy’. De sloot wordt vervangen door: ‘don’t drown your food in it’. Reves ‘waterjus’ wordt bij Hillner ‘Wassersoße’ en bij Garrett wordt de jus ‘waterier’. De ‘Middenwegwind’ waar Frits bezwaar tegen maakt omdat buitenstaanders niet zouden begrijpen dat het om oostenwind gaat wordt door beide vertalers letterlijk vertaald.

De plaatsbepaling ‘aan de rivier’ in de zin ‘Dicht bij huis gekomen, betrad hij aan de rivier de portiek van een hoog, breed huis en liet de drukbel overgaan.’ is een ingewikkelde vanwege de onnauwkeurigheid. Waar aan de rivier bevindt zich het huis?

Hillner maakt zich niet druk om waar het huis staat, maar heeft moeite om te bepalen om wiens huis het gaat. Hij vertaalt ‘huis’ met ‘hun huis’. Of hij daarmee het huis van Frits en zijn ouders bedoelt of dat van Louis en zijn ouders is niet duidelijk. Omdat het lidwoord weggelaten is, ga ik ervan uit dat om Frits’ huis gaat.  Als je dan een bezittelijk voornaamwoord wilt gebruiken, ligt ‘sein’ meer voor de hand dan ‘ihr’. Direct aan het begin van het volgende hoofdstuk stelt Frits zich immers voor dat hij geen ouders heeft aan wie zijn dood moet worden medegedeeld.

Als er in die Nähe ihres Hauses gekommen war, betrat er am Fluss das Portal eines hohen, breiten Hauses und drückte auf den Klingelknopf.

Vertaling Jürgen Hillner

Garrett laat er door de duidelijke frasering ‘close to his own home’ geen twijfel over bestaan om wiens huis het gaat. Ook voor ‘aan de rivier’ heeft hij een zeer elegante oplossing gevonden:

Close to his home he entered the portico of a tall, broad house by the riverfront and rang the bell.

Vertaling Sam Garrett

‘Er is geen uitkomst’, denkt Frits tijdens een gruwelijke, kafkaëske droom waarin de zinloosheid en het groteske van de dag wordt uitvergroot. Hij wordt geconfronteerd met drie spierwitte, gipsachtige gestalten die aan het afbrokkelen zijn. Hillner vertaalt de onoverkomelijke confrontatie die uitmondt in een handdruk met ‘Hier gibt es keinen Ausweg mehr.’ Dat ‘mehr’ benadrukt heel mooi de overgang tussen de ontmoeting en de onvermijdelijkheid van het lichamelijke contact. Ook Garrett intensiveert met ‘There’s no getting around it’ Frits’ onafwendbare lot de verschijningen aan te raken, een schier onmogelijke beproeving voor een jongeman die een paar keer per dag walgt van de reguliere mensenlichamen waarmee hij in dezelfde ruimte verkeert.

Literatuur

Klaver, Marie-José, ‘”Het gaat slecht, verder gaat het goed”. Synchroon De avonden lezen met leerlingen en collega’s (1)’. In: Neerlandistiek, 31 december 2021.

Raat, G.F.H., Veertig jaar ‘De avonden’ van Gerard Reve. Houten: H & S Hes Uitgevers, 1988.

Reve, Gerard, De avonden. Een winterverhaal. Amsterdam: De Bezige Bij, 2022 (69^e dr.)

Reve, Gerard, Die Abende. Eine Wintergeschichte. Uit het Nederlands vertaald door Jürgen Hillner (herziene vertaling uit 1988). Gifkendorf: Merlin Verlag, 2013.

Reve, Gerard, The Evenings. A Winter’s Tale. Uit het Nederlands vertaald door Sam Garrett. Londen: Pushkin Press, 2017 (2^e dr.).