Tot en met 31 december publiceert Neerlandistiek iedere dag een beschouwing over de Duitse en Engelse vertaling van De avonden van Reve.

De avonden in vertaling (10)

Dat hij al een paar dagen te voet naar zijn werk gaat omdat hij geen zin had om zijn lekke band te plakken ziet Frits als ‘menselijke onmacht’, wat Jürgen Hillner met ‘menschliches Versagen’ vertaalt. Dat is wat sterker dan wat Frits denkt. Sam Garretts vertaling ‘Man’s frailty’ heeft wat mij betreft precies de goede toon, ook omdat de Engelse vertaler ervoor kiest om van de bijzin een zelfstandige zin te maken. Die keuze zorgt ervoor dat Frits’ zwakheid iets meer nadruk krijgt, maar niet zo zwaar wordt dat het als ‘menselijk falen’ beschouwd kan worden.

‘Je zet weer zo’n uitgestreken gezicht, Van Egters’, zegt Maurits als hij Frits tegenkomt die van kantoor naar huis wandelt. Hillner gebruikt het prachtige Duitse woord ‘Leichenbittermiene, een gezichtuitdrukking die net als een ‘uitgestreken gezicht’ iets schijnheiligs heeft. Ook bij Garretts ‘poker face’ gaat het om een bewust aangenomen expressie, die net als een ‘uitgestreken gezicht’ de ware gevoelens van de aangesprokene maskeert.

Van de duikplank

Een uitgestreken gezicht is ook wat Maurits trekt op zijn strooptochten in de omkleedhokjes in het Zwemschoolbad (‘Bad der Schwimmschule’ bij Hillner en ‘public pool’ bij Garrett). Met een pokerface kijkt hij een beetje rond:

‘Net of je dat springen van de plank erg gewichtig vindt.’

Beide vertalers vertalen deze zin heel mooi.

,,Genauso, als fändest du das Springen vom Brett ganz toll.’’

De Irrealis past heel goed bij het schijnheilige gedrag van Maurits.

“Act as though you think that diving off the board is mighty interesting.”

Hoewel ‘mighty interesting’ veel informeler klinkt dan ‘erg gewichtig’ vind ik dit een goede vertaling omdat de woordkeuze duidelijk maakt hoe absurd Maurits’ ondernemen is.

Geen geknoei met fietsen in de keuken

Je lekke band plakken op een bovenwoning terwijl je moeder appelbollen bakt in de keuken en gele pudding met beschuiten en hagelslag toe. Nederlandser dan in het laatste hoofdstuk van De avonden kan het bijna niet worden. Hillner en Garrett weten er meestal uitstekend raad mee.

‘Ik ga de band plakken’, zei hij bij zichzelf. Hij liep naar de keuken, opende een kastje naast de gootsteen, trok er een grote blikken doos uit en bekeek de inhoud. ‘Benzine’, zei hij zacht, ‘solutie, vier lichters – meer dan genoeg – pleisters, ja, dat is in orde.’ Hij zette de doos op de keukentafel en trok in de gang zijn fiets uit het berghok. ‘

Frits’, riep zijn moeder. Hij liet de fiets half in het hok staan en ging naar binnen. ‘Ga je aan je fiets beginnen?’ vroeg ze. ‘Ja, het moet eindelijk wel eens gebeuren’, antwoordde hij. ‘Denk eraan’, zei ze, ‘dat je niet in de keuken komt met de fiets.’
 ‘Nee, ik ga wel in mijn slaapkamer’, zei hij. ‘Dat gebeurt niet’, zei ze, ‘als je wat met de fiets te knoeien hebt, kun je naar de zolder.’
 ‘Dat is me te veel gesjouw,’ zei Frits. ‘Ik wil het hier beneden niet hebben,’ zei ze, ‘je hebt boven alle ruimte.’

In Hillners vertaling klinkt Frits’ moeder nog iets verbetener omdat ze zichzelf tot indirect object, preciezer gezegd tot het belanghebbende voorwerp, maakt:

,,Denk dran, dass du mir mit dem Rad nicht in die Küche gehst.’’

Garrett vertaalt ‘Benzine’ met ‘Cleaning fluid’ en maakt daarmee duidelijker wat je allemaal nodig hebt bij het plakken van een band.

Laagjes

Op oudjaarsavond eten de Van Egters ‘gele vanieljepudding met beschuiten, jam en chocoladehagelslag in lagen er in verwerkt’ na. Hillner verfijnt het toetje enigszins door van ‘beschuiten’ geen ‘Zwieback’, maar ‘Plätzchen’ (koekjes) te maken, die bij hem geen onderdeel uitmaken van de laagjes. Die bestaan in Die Abende uit ‘Marmelade und Schokoladenstreusel’. De zoete toevoegingen worden in de pudding ‘eingearbeitet’, wat de huisvlijt die in het toetje steekt versterkt.

Garrett maakt er voor de Engelse lezer een licht exotisch nagerecht van door ‘beschuiten’ onvertaald te laten en te cursiveren:

For desert there was yellow vanilla custard, with layers of beschuiten, jam and chocolate sprinkles.

Ook de oliebollen die Frits’ moeder niet aan het bakken is, laat Garrett onvertaald, maar hij cursiveert het woord niet. Garrett laat haar zeggen dat ze ‘apple beignets’ aan het bakken is, maar dat doet ze in werkelijkheid niet. Ze bakt appelbollen, een soort oliebollen met stukjes appel in plaats van rozijnen. Frits probeert zijn moeder daarvan af te brengen omdat de appelbollen volgens hem alleen maar vormeloos en ongaar kunnen worden. Hij probeert haar ervan te overtuigen appelbeignets (‘kransjes’) te bakken en snijdt zelfs een appel in schijfjes, maar daar wil zijn moeder niet aan. Ze heeft niet genoeg beslag en ze heeft vooral geen behoefte aan de bemoeizucht en de mansplaining van haar zoon, die haar eerder in het laatste hoofdstuk ook al verweet al meer dan dertig jaar de kachel verkeerd aan te steken.

Leuk uiterlijk

Hillner vertaalt oliebollen correct met ‘Krapfen’, maar maakt van ’appelbollen’ ‘Apfelküchel’, wat ook appelbeignets zijn. Appelbollen zijn ‘Apfelkrapfen’ of ‘Apfelkugeln’. Dit lijkt misschien muggenzifterij, maar Frits hecht enorm aan de juiste oudjaarslekkernijen, wat niet alleen blijkt uit zijn hulp in de keuken (hij snijdt niet slechts een appel in schijfjes, maar zoekt ook de appelboor voor zijn moeder), maar ook uit zijn uitspraak ‘Dan krijg je gebak met een leuk uiterlijk.’ Voor zulke zinnen lees je De avonden elk jaar opnieuw. Hillner en Garrett vertalen deze zin beiden heel fraai:

,,Dann kriegst du ein Gebäck, das hübsch aussieht.”

“So that you get pastries that look nice too.”

De voorlaatste zin van De avonden, het laatste dat we van Frits horen, is een klassiek citaat geworden, dat in de vertalingen van Hillner en Garrett net zo goed klinkt als in het origineel.

‘Het is gezien’, mompelde hij, ‘het is niet onopgemerkt gebleven.’

,,Es ist gesehen worden”, murmelte er, ,,es ist nicht unbemerkt geblieben.”

“It has been seen”, he murmured, “it has not gone unnoticed.”

Vier keer De avonden

De afgelopen tien dagen las ik vier keer De avonden: de Nederlandse roman, de Duitse en de Engelse vertaling en Reves tekst ingekleurd door beide vertalingen. Ik ben Reves debuut nog meer gaan waarderen en mijn bewondering voor vertalers is nog groter geworden. Mijn voorkeur gaat uit naar Sam Garretts The Evenings. Jürgen Hillners vertaling is heel verdienstelijk, maar hij mist de brille die Garrett wel bezit. Juist door af en toe bewust af te wijken van het origineel en soms net iets sterker aan te zetten dan Reve doet, is Garrett erin geslaagd om van de Nederlandse klassieker een werk van internationale allure te maken. De kwaliteit van De avonden en Garretts vertaling werd in 2016 en 2017 toen het boek op de Britse respectievelijk de Amerikaanse markt verscheen ook direct herkend door critici en andere lezers.

Bart van Egeren schreef in 2001 in De Groene Amsterdammer:

Als Reve De avonden in het Engels had geschreven, zou hij in één klap wereldberoemd én schatrijk zijn geworden. J.D. Salinger, qua levensgevoel of het gebrek daaraan een zielsverwant van Reve, zou zijn The Catcher in the Rye immers pas vier jaar na De avonden publiceren en er zo beroemd mee worden dat hij zijn mensenschuwe neigingen tot in het absurde kon cultiveren.

De avonden overtreft The Catcher in the Rye van J.D. Salinger, oordeelde literatuurcriticus Eileen Battersby in The Irish Times:

‘A masterwork of comic pathos…It should also be acknowledged as one of the finest studies of youthful malaise ever written. Frits is an Everyman, or more accurately, every person, caught up in an ongoing personal drama of wondering what exactly his life is about….In all fairness to Salinger, The Evenings is so much better and while it is immensely more sophisticated, it also expresses that bewildering sense of being very young, if already decidedly weary of grown ups who appear so stupidly unaware of life’s true menace. If Holden Caulfield is a bit of a pain, Frits van Egters, with his vile if hilarious jokes, astute observations and offbeat humour, is slightly terrifying but more real and far better company.For a narrative so funny, it is also profoundly moving.’ 

Aan de Engelse vertaling, die bij Pushkin Press is verschenen, hebben we ook het prachtige omslag van Bill Bragg en Clare Skeats te danken dat ook de laatste drukken van de Nederlandse uitgave van De avonden siert. Hoewel Braggs illustratie van Frits in een eenzame stad sterk lijkt op de tekening die Ies Spreekmeester voor de eerste druk van De avonden maakte, kende de Britse tekenaar het eerste Nederlandse omslag niet. In de Volkskrant vertelt hij hoe zijn ontwerp tot stand is gekomen:

 ‘Ik heb me gebaseerd op foto’s uit 1947 van de Amsterdamse Diamantbuurt, de buurt waarin De avonden is gesitueerd, en ik ben eerlijk gezegd stomverbaasd dat ik op iets ben uitgekomen dat zo dicht in de buurt komt van Spreekmeesters opvatting.’

Ook Skeats die de belettering van The Evenings voor haar rekening nam, kende Spreekmeesters ontwerp niet. Zij koos net als de Nederlandse ontwerper voor een lettertype dat weinig plaats in beslag neemt ‘zodat alle aandacht uitgaat naar de illustratie.’