• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Etymologica: Merel

30 januari 2023 door Jan Stroop 6 Reacties

In de taal van onze medetuinders: Arabic: طائر أسود (tayir ‘aswad); Frans: merle: Krowaats: kos; Spaans: mirlo; Turks: karatavuk. (vergeet ik er nog een?)

Dat je ouder wordt merk je ook aan je gehoor. Dat gaat achteruit, de hoge tonen komen niet meer binnen. Bij mij ligt de grens bij zo’n 6000 Hz. Alles erboven hoor ik niet meer. Dat betekent dat ik ’t geluid van kleine vogels nauwelijks nog waarneem.

Gelukkig is er de alomtegenwoordige merel. Die heeft zo’n sonoor geluid, met lage tonen, dat ik die nog altijd kan horen. ’t Is bovendien de vogel met de mooiste zang, vinden met mij de meeste luisteraars van ’t radioprogramma  Vroege Vogels.

Je zou verwachten dat zo’n vogel dan ook namen gekregen heeft die met dat mooie zingen verband houden en dat lijkt niet zo te zijn.  Van ’t woord merel wordt  gezegd dat het een ontlening is via het Franse merle van het Latijnse merula. Dat is zeker waar, maar dan zijn we nog niet veel verder. Je zou willen weten waar dat Latijnse merula dan weer vandaan komt of wat het oorspronkelijk betekende.

In de uitgebreide Latijnse woordenboeken uit de 19e eeuw vond ik een verklaring. Daarin staat namelijk een woord merus dat ‘alleen’ betekent en dat vinden we volgens diezelfde woordenboeken terug in merula. Merel betekent dus ‘eenling, solist’. Dat solist is dan een heel rake benaming voor de merel want ‘merels leven meestal solitair of in paren en zijn territoriaal ingesteld’. En in het Nederlands kun je solist bovendien ook nog met zijn zangprestaties associëren. Prachtig toch, ook als ’t niet klopt.

Uit het Franse merle zijn een aantal variaties ontstaan waarvan er enkele op de kaart aangegeven zijn. Uit dat merle is merele ontstaan dat tot merel werd; oudste attestatie 1240. Andere varianten zijn merling, melder, merelaar en zelfs belon.

De merel is familie van de lijster. Maar er is verschil. De lijster is gevlekt, de merel is zwart, althans ’t mannetje. Daarom kun je, en dat doen ze in Noordholland, de merel gerust zwarte lijster noemen. ’t Woord lijster wordt wel als een afleiding beschouwd van een werkwoord dat in het Nederlands niet (meer?) bestaat maar in het Gotisch laikan luidde en ‘springen’ betekent. Zowel van lijsters als merels is bekend dat ze bij het zoeken van voedsel over de grond huppen. Waarschijnlijk was zwarte lijster vroeger in ons hele taalgebied de gebruikelijke naam, maar is die later verdrongen door het  Franse leenwoord merle en zijn varianten.

De merkwaardigste naam voor de merel is gieteling dat volgens sommigen een hypercorrectie is van geiteling. Kiliaan (1599) geeft trouwens wel ghietelinck. Diezelfde sommigen zien in geiteling vervolgens een afleiding van geit, maar wat een geit en een merel met elkaar te maken of gemeen hebben is onbekend. Toch niet het geluid dat ze voortbrengen?

Dan is er toch meer te zeggen voor een relatie met het Middelhoogduitse woord giude, dat ‘jubel’ betekent en daarmee zou dit dan nog een naam zijn die verband legt met de zangkunst van de vogel en dan is gieteling toch de oorspronkelijke vorm van het woord.

Het Tesselse zwarte tjakker refereert ook wel aan een geluid, maar toch aan een minder fraai geluid. Tjakker is eigenlijk de naam voor de kramsvogel, die bij het opvliegen een reeks elkaar snel opvolgende klanken laat horen ongeveer als tjak tjak tjak. Heel iets anders dus dan de coloratuur van de merel. Dat de merel op Tessel toch zwarte tjakker genoemd wordt, moet wel komen door de visuele overeenkomsten.

Mijn ontwerp voor de kaart in de Dialectatlas van het Nederlands. Die kaart is hier.

Uit de Tuinkrant van Volkstuinvereniging ‘Nut en Genoegen’,  Zaandam,  juni 2020

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Etymologica

Lees Interacties

Reacties

  1. bas van andel zegt

    31 januari 2023 om 09:22

    Mijn oude vader van 93, wonend in het grensgebied tussen de zwarte lijster en de merel, spreekt over `Zwartmerel`

    Beantwoorden
    • Jan Stroop zegt

      1 februari 2023 om 21:46

      Mooie contaminatievorm.

      Beantwoorden
  2. pLUT0 van der Heijden zegt

    13 april 2023 om 19:46

    Bij ons in midden-oost Limburg (tussen Roermond en Brunssum) spreken we over ene maerel,
    meer met een ä.

    Beantwoorden
  3. Klaas zegt

    6 maart 2024 om 12:33

    Dat de merel ook wel Zwarte Tjakker wordt genoemd, kan te maken hebben met de alarmkreet van de merel. Die lijkt totaal niet op zijn “coloratuur”, maar klinkt inderdaad eerder als tjak tjak tjak. Overigens, de naam van dat eiland schrijf je toch nog steeds als Texel, en niet als Tessel?

    Beantwoorden
  4. Marian zegt

    3 april 2024 om 18:22

    Karatavuk (de Turkse benaming) betekent letterlijk ‘zwarte kip’.

    Beantwoorden
  5. Jens zegt

    1 oktober 2024 om 21:21

    Gieteling lijkt me eerder een klankontwikkeling uit geiteling. Het is dezelfde die in bv het Twents een is geworden via een wijde monoftong uit de diftong. Van het gebied ten noordwesten van Twente en Zuid-Salland is bekend dat de hier opgehoogd is naar een .

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

D. Hillenius • Wij hebben nog vergeten

men laat Hongaren de zee zien
hijst Hollanders op bergen
beren op fietsen
opoe Moses maakt schilderijen

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

Van zomers die wij niet kennen
ritselen de blaren,
in winters die wij niet kennen
sneeuw onhoorbaar valt.

Bron: Uit de hoge boom geschreven, 1967

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

18 juli 2025

➔ Lees meer
19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

15 juli 2025

➔ Lees meer
1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1801 Taco Roorda
1901 Wim Caron
sterfdag
1901 Jan ten Brink
1919 Jacob Verdam
2010 Hans den Besten
➔ Neerlandicikalender

Media

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

15 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 3 Reacties

➔ Lees meer
Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

14 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

13 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 2 Reacties

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d