Wie geïnteresseerd is in klassieke muziek heeft de familienaam zeker wel eens gehoord, die van broer en zus Van Poucke, hij pianist, zij celliste, en beiden niet de minsten.

Hun naam is ook de moeite waard. Dat begint er al mee dat van de familienaam Van Poucke nog een tweede schrijfwijze bestaat, namelijk Van Poecke. Ze zijn in Nederland geen van beide frequent, sterker nog, ze zijn uiterst zeldzaam. De eerste, die met -ou,kwam in 2007 (Gemeentelijke Basisadministratie) 48 keer voor, de tweede 185 keer. Vergelijk dat met willekeurige genomen namen als Bakker (55.273), Blok ( 7.598) en Brink, van den ( 13.115).

Die twee schrijfwijzen van de familienaam hebben ertoe geleid dat er twee verschillende uitspraken bestaan: poeke en pouke, precies zoals de spellingen suggereren. Omdat zulke gelijkende namen nooit los van elkaar ontstaan, moeten ze wel met elkaar te maken hebben, waarbij een van beide de oorspronkelijke naam is en de andere de afgeleide.

Aangezien een oe [u] nooit als ou [ɑu] uitgesproken werd en wordt, maar omgekeerd de ou-schrijfwijze wel voor de uitspraak oe [u] kan staan, denk aan souvenir, souterain, boutique, enz., moet de oe-uitspraak de oorspronkelijke zijn.

De familienaam Van Poucke/Van Poecke ziet er verder uit als een herkomstnaam, dus moeten we uitzoeken of er ergens een aardrijkskundige naam bestaat die aan de familienaam ten grondslag ligt.

Die is er: Poeke is een dorp in de Belgische provincie Oost-Vlaanderen, dat sinds de fusies van 1977 een deelgemeente van Aalter is. ’t Dorp telde in 2006 546 inwoners. Poeke ligt op de grens tussen Zandig en Zandlemig Vlaanderen, in de driehoek Tielt-Deinze-Aalter. Zie de stip op kaart 1.

Op deze en de volgende kaart, genomen uit de Familienamenbank, hebben de gemeentes waar de naam voorkomt een kleur en als er vijf en meer naamdragers zijn, staat daar ook hun aantal. In de gemeentes die de lichtste kleur hebben maar geen aantal komt de naam minder dan vijf keer voor.

Op de kaarten, maar ’t meest natuurlijk op kaart 2, is te zien dat beide namen verspreid in heel Nederland voorkomen, maar dat er een bescheiden kerngebied is in Zeeuws Vlaanderen. Dat zal niemand verbazen die de kaart van Belgie bekijkt. Dat Zeeuws-Vlaamse kerngebiedje grenst namelijk aan een veel groter gebied in België. Op die Belgische kaart geldt ook: hoe donkerder de kleuren hoe meer naamdragers. De witte stip is Poeke.

Totaal aantal naamdragers op deze kaart, die afkomstig is van de website familienaam.be, bedraagt 1748. Dit is trouwens een van de vier kaarten, die aan de twee namen gewijd zijn. De andere kaarten, die van Vanpoucke, Van Poecke en Vanpoecke kennen de volgende aantallen naamdragers: Vanpoucke: 796; Van Poecke: 237; Vanpoecke: 30 naamdragers, maar de kaarten tonen ’tzelfde beeld, dat van een sterke concentratie rondom de plaats Poeke; de witte stip.

Herkomstnamen ontstaan meestal niet in de plaats zelf, maar elders, in de regel in naburige plaatsen. Dat wordt mooi geïllustreerd door de verspreiding van de naam Van Poucke in België. Zie de kaart, die een grote concentratie laat zien rondom de plaats Poeke. De kaart illustreert ook de gehechtheid van de Vlaming aan zijn familie en dus aan regio. Ann Marijnissen heeft over zulke emigratienamen geschreven: ‘Algemeen: familienamen en migratie’.

Poeke is oorspronkelijk de naam van een waterloop. ’t Woord stamt van een Indoeuropees werkwoord pek-, pōk- dat ongeveer ‘blij maken, vrolijk zijn’ betekent (Pokorny, blz. 796). Een toepasselijke naam voor een beekje.

De oudst overgeleverde vorm is de plaatsnaam Poca, ao 1155, maar al in 1139 verschijnt de daarvan afgeleide herkomstnaam: Steppo de Poca, die later gevolgd wordt door: Theoderici de Poka (1206), Theodericus de Poke (1212) en met Franse spelling: Gosin vander Pouken (1284). ’t Woord lijkt dan ook al plaatsnaam geworden te zijn; zie Gysseling. [https://bouwstoffen.kantl.be/tw/query/?find=Poeke&field=lem]

Uit de 14^e eeuw komen deze schrijfvarianten van de naam van ene Olivier:
1368 Olivier Poukaert
1370 Olivier van Poeke
1370 Olivier van Pouke
1398 Olivier van der Pouke
1398 Olivier van der Poeke

Wat de klinker betreft zijn er dus twee spellingen gangbaar en wel al vanaf de oudste vermeldingen, die met oe en die met ou. Van Loon 62 noemt de twee vormen met oe en ou voor dezelfde klank een typische Vlaamse spellingeigenaardigheid. De spelling ou die ook in Vlaamse teksten uit de 14e eeuw voorkomt, bouc, plouch, roupen, behouf, is waarschijnlijk aan ’t Frans ontleend (Van Bree 296).

Dat die Franse spelling Poucke juist in West-Vlaanderen voorkomt, waar beek en plaats Poeke gelegen zijn, hoeft niet te verbazen. West-Vlaanderen maakte als Kroon-Vlaanderen eeuwenlang deel uit van ’t Franse koninkrijk, met alle gevolgen vandien, ook wat ’t schrijven van namen betreft.

Dat de twee schrijfwijzen stonden voor dezelfde klank oe is af te zien aan de varianten uit de 14 eeuw van de familienaam van Olivier van Poeke; zie hierboven.

Zo eenduidig als de 14e eeuwse situatie was zo onduidelijk is die vandaag. Ik noem als voorbeeld de twee musici uit ’t begin van dit stukje. Ze noemen zich en ze worden genoemd: Van Pouke, met de ou van pauken.

Dan rijst bij mij meteen de vraag: wordt de met ou gespelde naam overal met ou uitgesproken of bestaat er ook een uitspraak met oe, zoals bij Ploumen. Dat kun je ’t beste aan de naamdragers zelf vragen. En zoals ik eerder gedaan heb, neem ik dan de telefoon en bel de naamdragers op.

Zo’n mini-enquête naar de uitspraak van familienamen is de kortste en eenvoudigste manier van enquêteren die je maar kunt denken. Je belt iemand op, die spreekt: “met van Poecke”. Dan zeg ik: “ik had u iets willen vragen, maar ik weet ‘t antwoord al” en dan verklaar ik me natuurlijk wel nader. ’t Makkelijkste is nog als je een antwoordapparaat tegenkomt.

Uit mijn bescheiden enquête (10 gesprekjes) komt de volgende indruk naar voren. In België wordt de met ou gespelde naam met oe uitgesproken: Van Poeke dus. Daarbij heeft zeker een rol gespeeld dat in België, veel meer dan in Nederland, naast een familienaam met ou meestal ook die met oe voorkomt: Vandenbroucke/Vandenbroeck, Coucke/Koeck, De Rouck/De Roeck enz..

Als er al iemand in België Van Pouke zegt dan heeftie “buitenlandse roots”, werd me meegedeeld. In Nederland komen beide uitspraken voor, maar overweegt die met ou. Dat laatste geldt ook voor de leden van de artistieke familie Van Poucke. Die zeggen, denk ik, allemaal Van Pouke, en ze worden zeker zo door anderen genoemd.

De naam Van Poucke kan ik dus niet zonder meer toevoegen aan ’t rijtje familienamen met de Franse ou-spelling, die ik in een eerder artikel, Houben, Ploumen, Ingenhousz, besproken heb. Die worden namelijk bijna steeds met oe uitgesproken.

De uitspraak Pouke is dus een verandering ten opzichte van de oorspronkelijke uitspraak. Die verandering zal hoogstwaarschijnlijk van de naamdragers zelf zijn uitgegaan. Derden zullen niet gauw op ’t idee komen om iemands naam anders uit te spreken dan de naamdrager zelf doet. Als je hoort dat iemand zich Lilianne Ploemen noemt, dan zul je dat overnemen ook al zie je later dat die naam als Ploumen geschreven wordt. Maar als iemand zich voorstelt als Kees van Pouke dan neem je ook zijn uitspraak over.

Blijft de intrigerende vraag wat de Van-Poucke-naamdragers in ‘t verleden bewogen kan hebben om pouke te gaan zeggen. Is dat gekomen doordat ze op zeker moment hun naam op schrift zagen en die naar de letter zijn gaan uitspreken? Zijn ze beïnvloed door een gewichtige ambtenaar van de burgerlijke stand of een andersoortige betweter, die zei hoe ’t moest? Ik zou ’t niet weten.

Behalve Ann Marynissen zelf, die ik hartelijk dank zeg, nog geraadpleegd:

C. van Bree, Historische grammatica van het Nederlands, 2014

Frans Debrabandere, Woordenboek van de familienamen in Zeeland;
https://doczz.net/doc/864173/woordenboek-van-de-familienamen-in-zeeland

J. Devleeschouwer, ‘Oudbelgische hydroniemen (I)’, in Naamkunde, 1977;
https://www.dbnl.org/tekst/_naa002197701_01/_naa002197701_01_0012.php

Familienamenbank, Nederlandse; https://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/

Familienaam.be (België);https://familienaam.be/

M. Gysseling, Toponymisch woordenboek, 1960; https://bouwstoffen.kantl.be/tw/

Jozef van Loon, Historische fonologie van het Nederlands, 1986

Ann Marynissen, ‘Algemeen: familienamen en migratie’ in Van der
Sijs, Dialectatlas van het Nederlands (2011); http://familienamen.eu/atlas/morf-algemeenfnenmigratie

Julius Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch; https://indogermanisch.org/pokorny-etymologisches-woerterbuch/index.htm

Jan Stroop, ‘Houben, Ploumen, Ingenhousz’;https://neerlandistiek.nl/2019/07/houben-ploumen-ingenhousz