Wat je er ook verder over kunt zeggen: Ik ga leven van Lale Gül is een transgressief boek. De titel drukt een programma uit: ik trek me vanaf nu niets meer aan van jullie regels, en dat heeft de schrijfster, Lale Gül, geweten. Nadat ze eerst bedolven werd onder woedende reacties vanuit de Turks-islamitische kringen waaruit ze voortkwam, hebben nu ook de verdedigers van het correcte Nederlands over ons heen, de laatste dagen ook in dit tijdschrift. In beide gevallen betreft de kritiek het feit dat Gül weigert zich aan bepaalde normen te behouden.

Natuurlijk (en gelukkig) zijn de reacties uit de laatste hoek wat redelijker en minder gewelddadig. Toch verrast me die reactie. Ik had er niet bij stilgestaan dat zoveel toch geleerde mensen die weleens een boek lezen, menen dat literatuur – in welke dimensie dan ook – keurig aangeharkt moet zijn. Dat het een kenmerk is van goede literatuur dat er iemand is geweest die ieder woord in het boek heeft gecheckt in het Groene Boekje. Dat iemand die ‘niet in het minst’ schrijft, zoals iedereen zegt, terwijl er volgens sommige schoolboekjes ‘niet het minst’ moet staan, of andersom, niet kan schrijven.

Uitgestoten

Het oude ideaal dat literatuur ons moet verheffen en de goede weg moet wijzen in ons gedrag, wordt wel door de islamitische critici van stal gehaald, maar de auteurs in Neerlandistiek zijn dat stadium naar eigen overtuiging vast voorbij. Toch blijft het voor hen wel voor taal gelden: allerlei normen mogen worden overschreven worden, behalve die van Taaladvies.net. De personages mogen alles doen, de schrijver mag alles denken wat God verboden heeft – mits ze maar niet denkt dat ze buiten de grenzen van de taal mag treden. Dan kan ze niet schrijven! Terwijl de auteurs zelf natuurlijk ook wel weten dat dit slecht schrijven in het verleden juist ook auteurs is aangewreven die ‘immoreel’ schreven.

De bezwaren tegen Gül werden gisteren welsprekend uiteengezet door Frans de Graaf, in reactie op het stukje van Freek Van de Velde. Ik gebruik deze reactie nu even om uit te leggen waar volgens mij het misverstand zit. Mijn toon is misschien wat hard, maar ik heb niets tegen De Graaf; zoals zijn toon hard is over Gül zonder dat hij vermoedelijk bezwaar tegen haar heeft:

De vrijheid van Gül om te schrijven zoals ze wil, staat niet ter discussie. Wel betwijfel ik of zij in alle gevallen bewust een speciale stijl hanteert. Dat zou betekenen dat zij het risico dat haar boek ten prooi valt aan taalpuristen voor lief neemt. Dat lijkt me onwaarschijnlijk. De meeste prozaschrijvers willen dat hun boeken gelezen en gewaardeerd worden. 

Hier werkt een parallel met de religieuze bezwaren inzichtelijk. Het is ook onwaarschijnlijk dat Gül beoogd heeft dat ze zou worden uitgestoten door haar familie. Ze zal ook in dat opzicht ‘gewaardeerd’ hebben willen worden. Vermoedelijk is het ideaal van de meeste schrijvers dat iedereen na lezen van het boek de schrijver in de armen sluit. Maar dat weerhoudt de meesten van hen er niet van om controversiële standpunten in te nemen en te schrijven over zaken die veel mensen niet bevallen, in een stijl die velen uitsluit. In levend Hollands, ook al hebben ze schoolgegaan.

Ongelijk

De woordkeuze van Gül roept wel een bepaalde sfeer op, maar wekt mijns inziens bij de lezer op de eerste plaats de indruk dat zij het Nederlands niet goed beheerst. Ik kan me vergissen, maar ik denk dat weinigen de taaleigenaardigheden van Gül als een bijzondere, positieve kwaliteit van het boek beschouwen.

Ik wil leven is een bestseller, die door heel veel mensen wordt gewaardeerd. Mijn vermoeden is dat de meeste lezers zich in het geheel niet storen over een zogenaamd verkeerd geplaatst voorzetsel. Gül beheerst in die zin het Nederlands uitstekend: ze hanteert de taal op een manier die honderdduizenden mensen meesleept, dat is meer dan Frans de Graaf of ik kunnen zeggen. Haar boek is bovendien onmiskenbaar een belangrijk boek, een dat een plaats verdient in de canon van de 21e eeuw. Het is mijn ogen heel vreemd om te zeggen dat iemand een taal niet beheerst als zij er zulke dingen mee kan bereiken. Je zou het andersom kunnen zien: kennelijk zijn de regels die verbieden wat Gül doet, fout.

De moderne taalkunde lijkt vaak te miskennen dat de meeste taalgebruikers vinden dat de taal onderworpen is aan regels die moeten worden gerespecteerd. Veel taalkundigen vinden terecht dat de taal moet worden bestudeerd zoals hij in allerlei situaties wordt gebruikt, maar daar hoort de perceptie van taalelementen in termen van juist of onjuist nadrukkelijk bij. Wie taalverschillen wegrelativeert (¨Het is lale Gül-taal”) draagt een klein steentje bij tot een alles-moet-kunnen-mentaliteit. Taalkundigen en, in het algemeen, docenten hebben een verantwoordelijkheid, namelijk aangeven welke taalnormen op een bepaald moment in de geschiedenis de beste papieren hebben en om die reden ook in het onderwijs worden aanbevolen. Wie die verantwoordelijkheid miskent, schaadt leerlingen en studenten die concluderen dat het allemaal niet zoveel uitmaakt en later tot hun schade ontdekken dat de samenleving daar anders over denkt.

In de eerste plaats ontkent ‘de moderne taalkunde’ helemaal niets – het is evident dat er taalnormen zijn, en collega Freek Van de Velde, op wie De Graaf reageert, schrijft dat hijzelf afkeer voelt als die normen worden overschreden. De afkeer komt dus in de beste families voor. Ik misken ook niet dat er allerlei mensen zijn die deze normen hanteren – ik denk alleen dat die mensen ongelijk hebben. De ‘moderne taalkunde’ (die inmiddels overigens meer dan een eeuw oud is) hoeft niet als de eerste de beste populistische politicus de oren te laten hangen naar wat ‘de mensen’ willen.

Gladgestreken

Maar vervolgens komt De Graaf met een redenering die heel vaak in dit soort betogen wordt gebruikt: “taalkundigen, en in het algemeen docenten” moeten aan “leerlingen en studenten” voorhouden dat ze zich aan de norm moetn houden omdat ze later in een samenleving terecht komen die zulks verlangt. Maar we hebben het nu juist over een grote bestseller die zich van die normen niks aantrekt! Dus misschien groeien we wel toe naar een samenleving die zo geëmancipeerd is dat ze zich juist niet zoveel meer van die normen aantrekt. Het wonderlijke van deze redenering is dat er wordt gedaan alsof het kleine groepje taalpreciezen de dienst uitmaakt in onze samenleving. Maar dat is helemaal niet waar! De meeste mensen kan het niets schelen, durf ik te beweren. Ze worden hooguit geïmponeerd door die taalpreciezen – die ‘zullen het wel beter weten’.

Uit het onderzoek van – bijvoorbeeld – Karina van Dalen-Oskam blijkt dat lezers letten op bepaalde taalkenmerken als ze moeten beoordelen of een tekst ‘literair’ was. Ik trek daaruit de conclusie dat de sociolinguïstiek een verwaarloosde hulpdiscipline is van de letterkunde: literaire taal is een bepaald soort taal, die op een vergelijkbare manier door alle betrokkenen (schrijvers, instituties, lezers) wordt afgebakend als pakweg jongerentaal of modern Drents. Mensen kunnen de regels niet per se allemaal opsommen, maar ze kunnen wel makkelijk herkennen hoe iemand aan die regels voldoet. Kennelijk hoort voor de literatuur correctheid volgens de schoolboekjes ook bij de criteria. (Van Dalen en haar ploeg hadden die parameter niet meegenomen in hun onderzoek, maar hun corpus bestond waarschijnlijk voor een belangrijk percentage uit volkomen gladgestreken teksten).

Afgestotenen

Tot slot: ja, leve de alles-moet-kunnen-mentaliteit, zeker in de literatuur! Mij heeft nog nooit iemand duidelijk kunnen maken wat er nu precies het probleem is als mensen schrijven zoals ze denken en zoals ze praten. En dat geldt al helemaal in de literatuur – die sowieso het domein is van de vrijheid en waarin qua moraal, verbeeldingskracht en wat al niet ook alles moet kunnen.

Deze sociolinguïstische kijk lijkt mij potentieel een oplossing te bieden voor een oud probleem in de letterkunde: dat veel mensen ervan uit lijken te gaan dat de vraag of een tekst wel of niet literair is iets te maken heeft met ‘inherente kwaliteiten’ van die tekst, terwijl het tegelijkertijd vrijwel onmogelijk lijkt om zulke ‘inherente kwaliteiten’ aan te wijzen die inderdaad inherent beter zijn, terwijl wat er wel of niet literatuur is veel eerder bepaald lijkt te worden door een goegemeente en/of door instituties zoals recensenten en uitgevers. Je zou nu kunnen zeggen dat een literair boek in taalgebruik wel degelijk op de een of andere manier aansluit bij wat de lezers (die bij de open haard en die achter de institutionele leestafel) herkennen als literair.

Bij Lale Gül zie je dit op een interessante manier aan het werk. Ik denk dat de critici echt denken dat de ‘juiste’ (dat wil zeggen: door een goegemeente gesanctioneerde) voorzetsels gebruiken een voorbeeld is van ‘correct’ taalgebruik. Door een dik boek af te leveren vol van zulke ‘foute’ voorzetsels laat Gül, bewust of onbewust, zien dat ze helemaal geen moeite wil doen om erbij te horen. Dat stoot af, maar die afstoting moeten we niet zien als bewijs dat de afgestotenen gelijk hebben, maar als een normaal sociolinguïstisch proces als alle andere.