Over keuzes, toeval, en de reproduceerbaarheid van digitale poëzie

Greta Monach (pseudoniem van Greta Vermeulen, 1928-2018) was een Nederlandse dichteres die bekend is geworden door haar klankgedichten. In haar Compoëzie (1973) beschrijft Monach een verzameling automatische gedichten die zij Automaterga noemt (het enkelvoud Automatergon is een samenstelling van de Griekse woorden AYTOMATOΣ en EPΓON). Ieder gedicht bestaat uit éénlettergrepige woorden die over de pagina zijn verdeeld. Deze woorden zijn geselecteerd op basis van hun klanken, en in de gedichten zien we telkens verschillende clusters van woorden uit hetzelfde paradigma verschijnen, bijvoorbeeld: BLUS, BLOS, BLIS, BLAS, of TJUS, TJOS, TJES, TJIS. Voor de computer heeft Monach een aantal regels opgesteld die ervoor zorgen dat alle gedichten dezelfde algemene karakteristieken delen, maar de exacte configuratie is bepaald door willekeur. Zelf zegt zij daarover:

De bedoeling van het uitwerken van enkele ‘varianten’ is niet om er de ‘beste’ uit te kiezen en de andere te verwerpen; wie zich willens en wetens met het toeval inlaat, verwerpt niet, maar aanvaardt de rijkdom aan verrassingen, die het toeval te bieden heeft.

De rijkdom die Monach beschrijft, heeft ten minste twee dimensies. Enerzijds is er de variatie die we kunnen aanschouwen als we bladeren door de schier eindeloze reeks willekeurige gedichten die de computer kan genereren, maar anderzijds kun je ook eindeloos variëren met de waarden die als input meegegeven worden aan het programma dat de gedichten genereert. De verschillende parameters (kleur, variatie in het gebruikte vocabulaire, omvang en opvulling van het beeld) worden ook uitdrukkelijk genoemd in Compoëzie. Bijvoorbeeld in deze omschrijving van Automatergon 72-75:

COMMENTAAR: AUTOMATERGON 72 – 75: IN ZWART

START: .10117206
AANTAL VARIANTEN: 5
KEUZE UIT CATEGORIEEN: ALEATORISCH
OMVANG RASTER: 49 * 14
OPVULLING VAN HET RASTER: TUSSEN 10.00 EN 20.00 PROCENT
KETENS VAN 1 TOT 8 WOORDEN
KEUZE VAN WOORDEN UIT CATEGORIE: ALEATORISCH

Maar weinigen hebben de kans gekregen om deze parameters te verkennen; het programma dat Greta Monach geschreven had om haar gedichten te genereren, is nooit gepubliceerd.

Een reproductie van de digitale gedichten uit Compoëzie

Om het werk van Monach voor een breder publiek toegankelijk te maken, heb ik het algoritme dat zij beschrijft in Compoëzie opnieuw geïmplementeerd in JavaScript, een programmeertaal waarmee je interactieve websites kunt maken. (Je kunt de generator hier uitproberen.) Hiervoor had ik geen toegang tot de broncode, waardoor ik voor mijn herimplementatie aangewezen was op de omschrijving van Monach en de inhoud van haar gedichten. Dat vraagt om een andere manier van lezen, waarbij je constant op zoek bent naar ontbrekende puzzelstukjes: hoe heeft Greta Monach dit precies gedaan? En wanneer je ongeveer weet welke regels, parameters, en welk lexicon Monach heeft gehanteerd, kun je je ook afvragen: waarom deze?

Het vocabulaire

De woorden in Automatergon zijn éénlettergrepige opeenvolgingen van klanken, waarover de auteur de volgende voorwaarden heeft gesteld:

… binnen één vers hebben alle woorden dezelfde eindconsonant; binnen één vers zijn ófwel uitsluitend korte, ófwel uitsluitend lange vocalen gebruikt. In elk vers is een aantal verschillende beginconsonanten gebruikt (echter nooit alle mogelijkheden).

De term beginconsonanten verwijst hierbij naar de opeenvolging van één (f,p,s) of meerdere medeklinkers (fn, pr, schr) waarmee een woord kan beginnen. In de fonologie wordt hiervoor de term “onset” gebruikt; het begin van de lettergreep. Vocalen zijn de klinkers, die kort (a, o, u) of lang (aa, oo, uu) kunnen zijn (de nucleus van de lettergreep). Ten slotte hebben we de eindconsonanten (de coda van een lettergreep). In theorie kan de coda enkelvoudig (p,f, t) of complex (lp, rf, fst) zijn, maar Monach kiest ervoor om slechts een enkelvoudige coda te hanteren. Sterker nog: de enkele medeklinkers d en b komen helemaal niet voor in Compoëzie. Is dat toeval, of heeft Monach deze klanken bewust uit haar programma gelaten? Waarom koos ze wel voor een complexe onset, maar niet voor een complexe coda? En hoe heeft ze überhaupt bepaald welke klanken ze zou gebruiken?

Conflicten tussen regels en gedichten

De bovenstaande beschrijving van de toegestane lettergreepstructuur komt niet overeen met een gedicht dat Monach in Compoëzie heeft opgenomen (automatergon 72 – 21 S, variant 4), waar bijvoorbeeld ‘oe’, ‘uu’ (lang), ‘o’ en ‘a’ (kort) gebruikt worden in hetzelfde vers. De andere gedichten die Monach toont, voldoen wel aan de voorwaarden. Vermoedelijk heeft ze geëxperimenteerd met verschillende regels om gedichten te genereren, en beschrijft de tekst een eerdere of latere versie dan het systeem dat de relevante afbeelding in Compoëzie heeft gegenereerd. Deze observatie verandert de status van de uitspraken die Monach doet over haar programma: harde eigenschappen van het systeem worden opeens instellingen die je aan zou kunnen passen (lengte van de nucleus: kort, lang, of beiden), waarmee je weer verder kunt experimenteren om nieuwe gedichten te maken met andere karakteristieken.

Directe interface

Lezers uit 1973 hadden geen toegang tot het programma waarmee Monach haar poëzie maakte; de meesten hadden waarschijnlijk zelf geen computer. In de herimplementatie is dat anders: iedereen kan zelf aan de knoppen zitten. Daarmee komen gebruikers dichterbij de ‘rijkdom aan verrassingen’ die Monach zelf ervoer toen ze haar gedichten genereerde. Ikzelf ervoer zo’n verrassing toen ik bijna gedachteloos nieuwe verzen produceerde, en opeens de woorden in het zwart middenin het volgende gedicht zag staan:

(Automatisch gegenereerd op basis van onderstaande volgende gegevens. Start: 387, Kleuren: 4, Hoogte: 15, Breedte: 15. Varianten: 5, Geordend op vocaal, Vocalen: kort. Vulling tussen 10 en 20 procent, Ketens tussen 1 en 8 woorden. )

Tussen alle betekenisloze woorden stond opeens een betekenisvolle combinatie van twee woorden: ik schrik. Geen diepgaande boodschap, maar wel een reden om het gedicht met hernieuwde aandacht te bekijken. Een andere keer werd ik verrast door de configuratie waarin de woorden waren geplaatst; ondanks dat de locaties van de woorden willekeurig zijn bepaald, kan het gebeuren dat ze samen bekende vormen aannemen. (Een beetje zoals de kinderpuzzel ‘verbind de punten.’) Door zelf een reeks van gedichten te genereren, maken de plotselinge glimpen van woord- of vormbetekenis meer indruk dan wanneer je dezelfde gedichten in isolatie zou lezen.

Variaties

Het reproduceren van een automatisch gedicht betekent niet alleen dat je de regels achter het gedicht beter leert kennen, maar het zorgt ook voor een beter overzicht van de mogelijkheden om variaties te maken op de originele implementatie. Iedere regel en ieder onderdeel kan aangepast worden om een nieuwe familie van gedichten te creëren. Sommige variaties zijn triviaal (wat als we de kleurstelling van het gedicht veranderen?) terwijl andere variaties ons de gedichten op een fundamenteel andere manier zouden kunnen laten ervaren (wat als de output niet bestond uit letters maar uit braille-tekens?). Voor dit artikel wil ik me richten op de taal waarop de generator gebaseerd is.

Automatergon in een andere taal

De woorden in de Automaterga van Monach zijn willekeurige combinaties van klanken, waardoor de meeste woorden niet herkenbaar zijn als betekenisvolle Nederlandse woorden. De gebruikte klanken zijn daarentegen wel herkenbaar als Nederlandse klanken, die door Monach uit haar moedertaal zijn geselecteerd. We kunnen ons dan ook afvragen: wat als Greta Monach Amerikaans was geweest? Hoe zouden haar gedichten er dan uitzien?

Om de bovenstaande vraag te beantwoorden heb ik mijn poëzie-generator aangepast om ook Engelstalige gedichten te genereren. (Je kunt hem hier uitproberen.) Daarvoor heb ik een woordenlijst gevonden met meer dan vierduizend éénlettergrepige Engelse woorden, en die vervolgens automatisch geanalyseerd om een lijst samen te stellen van Engelse onsets, nucleï, en coda’s. Uit deze lijst heb ik een selectie gemaakt om te komen tot een lijst van typische klanken voor het Engels die goed te combineren zijn met de andere klanken. Deze lijst vormt de basis van de Engelse ‘vertaling’ van het werk van Greta Monach. Hieronder staat een voorbeeld, waarin de invloed van het Engels duidelijk te zien is (met woorden als phrap, throp, ghup):

Het vertalen van de Automaterga is geen exacte wetenschap; het is een gevoelskwestie. Door de vertaling begrijp ik beter met welke vraagstukken Monach geworsteld heeft. De letter Q is bijvoorbeeld een veelvoorkomende onset in het Engels, met woorden als Queen, Queer, Quality, enzovoorts. Toch heb ik besloten om deze letter niet op te nemen in mijn vertaling, omdat de Engelse orthografie vereist dat een ‘q’ altijd gevolgd wordt door de letter ‘u.’ Wanneer dat niet gebeurt, dan voelt het woord voor mij niet Engels meer.

Combinaties van talen

We zouden ook nog verder kunnen voortbouwen op het idee van een anderstalige poëzie-generator, door niet één maar meerdere talen te gebruiken als bron voor de klanken waaruit de woorden zijn samengesteld. Bijvoorbeeld met een Nederlandse onset en een Franse coda: schroc, prax of troeche (als we bij die laatste een oogje dichtknijpen voor de aanwezigheid van de klinker ‘e’ in de schrijfwijze voor de typische -sj klank waarin veel Franse woorden eindigen). Dat levert een interessante botsing op tussen de twee talen, waarbij de gedichten niet echt Nederlands maar ook niet echt Frans klinken.

Zelf is Monach deze kant niet opgegaan; zij richtte zich meer op de ervaring van de klanken en de klankstructuur van haar gedichten. In haar latere werk (Fonerga) is ze ook gebruik gaan maken van het International Phonetic Alphabet (IPA) om haar werk internationaal toegankelijker te maken en om beter te kunnen vangen hoe haar gedichten uitgesproken zouden moeten worden.

Nalatenschap

Nadat Greta Monach in 2018 is overleden, zijn er in haar nalatenschap verschillende notities gevonden over haar digitale poëzie. Deze heb ik voor dit artikel expres niet geraadpleegd, juist om te ervaren hoe het is om haar werk te reproduceren, en voor welke keuzes zij moet hebben gestaan toen zij haar Automaterga ontwikkelde. In het vervolg zou ik graag kijken naar de overeenkomsten en verschillen tussen de reproductie en het origineel.

Op het aankomende Festival of Poetry-Shaped Art (25 mei 2024) zal uitgebreid aandacht besteed worden aan het werk van Greta Monach.