De klinkers van het Fries zijn aan het verschuiven. Het is het de doorgewinterde Fries geheid opgevallen dat de jongerei woorden als wiet ‘nat’ en wiid ‘wijd’ hetzelfde uitspreekt. Ook setjes als hûd ‘huid’ en hoed ‘hoed’ klinken hetzelfde. De lange klinkers, die van wiid en hûd, worden steeds vaker vervangen door een tweeklank die eindigt op schwa (dus: [iˑə] en [uˑə]). Op termijn zou dit tot een versimpeling van het Friese klinkersysteem kunnen leiden.

/iː/ wordt [iˑə]

Ik schreef – met mijn promotoren –  een paper voor een presentatie op het International Congres of Phonetic Sciences vorig jaar waarin de diftongering van de lange /iː/ naar [iˑə] centraal stond. Wat bleek? Friezen van voor 1980 bewegen hun tong, zoals verwacht voor een [iː], een klein beetje naar voren en omhoog. Sprekers van na 1980 doen iets heel anders: zij bewegen hun tong tijdens het uitspreken van een lange /iː/ omlaag en naar achteren. Dit is te zien in de formantmetingen in onderstaande grafiek, waarin F1 voor de dimensie hoog-laag en F2 voor voor-achter staat. Ze maken dus eigenlijk de klank van wiet, terwijl ze het woord wiid zeggen.

Andere klinkers en contexten

Hoewel we alleen naar de lange ii gekeken hebben, lijken alle acht andere Friese lange klinkers mee te doen aan het diftongeringsproces. Friestalige muziek biedt legio voorbeelden. De populaire Wâldfryske band De Hûnekop zingt over tiid met [iˑə], net als Melissa Pander. De Doealleazen liepen laatst door Kollumersweach ([ɛˑə]) en de Súdwest Shankers kregen een vinger maar namen de hân ([ɔˑə]). In de online fonologische atlas FAND zijn ook verscheidene realisaties van âld ‘oud’ met [ɔˑə] en stêd ‘stad’ met [ɛˑə] te vinden, in plaats van de verwachte [ɔː] en [ɛː]. Verder heeft mijn broertje heeft het over een wite drúf ‘witte druif’ – met [yˑə] – in zijn moestuintje achter ons hûs ‘huis’, met [uˑə].

Volgens de Friese taalkundige literatuur van de laatste helft van de vorige eeuw zou dergelijke diftongering alleen gebeuren voor medeklinkers die voor in de mond gerealiseerd worden. Het lijkt erop dat we anno 2024 al een stap verder zijn in het proces van klankverandering, want ook voor velaire klinkers is het te horen. Het eerdergenoemde Kollumersweach, maar ook woorden als siik ‘ziek’ zijn daar voorbeelden van. Diftongering is zich dus aan het uitbreiden.

Consequenties voor het systeem

Het samenvallen /iː/ en /iˑə/, beide traditioneel als fonemen beschouwd, heeft gevolgen voor het Friese klinkersysteem. Waar vroeger een betekenisverschil was tussen de woorden iis ‘ijs’ en ies ‘aas’ dat alleen op basis van het contrast in de klinker tot uiting kwam, worden beide nu uitgesproken als [iˑəs].

Het heeft er dus alle schijn van dat het Friese klinkersysteem zijn drievoudige distinctie kort-lang-diftong (wyt ‘wit’ met /i/, wiid ‘wijd’ met /iː/, wiet ‘nat’ met /iˑə/) verliest. Dat drievoudige onderscheid geldt overigens in het Fries voor zes van de negen klinkers. De overige drie – /ɛ ɔ a/ – hebben alleen een lange tegenhanger. Dat die drie lange varianten uitgesproken worden als [ɛˑə ɔˑə aˑə] is minder problematisch, omdat dat geen fonemen zijn in het Fries.

Op de niet al te lange termijn lijkt het Friese klinkersysteem richting een contrast kort-niet kort te bewegen, waar de niet-korte klinker voor zowel een lange klinker als een diftong kan staan. In de praktijk kan dat humoristische situaties opleveren: is die broek nou wiid of wiet?