Mijn Vlaamse collega’s bestellen in de zomer bij de Leidse ijssalon steevast een frisco, maar de verkoopster begrijpt dat pas als ik toelicht dat ze een ijsco met chocoladelaagje op een stokje willen. Waar komt dat verschil in woordkeus eigenlijk vandaan? En sinds wanneer eten we ijsjes?

Roomijs en ice-cream

De eerste die het woord roomijs in de mond neemt, is Petrus Weiland. In zijn Kunstwoordenboek uit 1824 verklaart hij het Franse leenwoord glace als ‘ijs; roomijs’. Dat roomijs daadwerkelijk werd gebruikt in die tijd, blijkt uit het feit dat Jacob van Lennep twee jaar later, in 1826, in zijn lange gedicht ‘De epicurische drinker’ vertelt dat een promotiediner wordt afgesloten met roomijs.

Roomijs is een vertaling van het Engelse ice-cream, dat al in 1672 werd vermeld als naam voor een bevroren dessert met melk en room, en dat vanaf 1735 stond voor een portie hiervan, een ijsje dus. De Engelse benaming ice-cream is in de Lage Landen niet als leenwoord overgenomen, maar was wel de normale naam in negentiende-eeuwse Nederlandstalige kranten uit Indonesië, Suriname, Curaçao en de Verenigde Staten, en is tot op heden het gewone Surinaams-Nederlandse woord. De Nederlandse landverhuizer Henry Hospers noemde bijvoorbeeld in 1854 in De Sheboygan Nieuwsbode als een van de pluspunten van Pella, Iowa dat er elf ‘stores’ waren, waaronder ‘eene apotheek, waar men door soda water en ice-cream kan verkwikt worden’.

Banketbakkers

Roomijs of vanille-ijs werd, zo blijkt uit een stroom krantenadvertenties vanaf 1841, verkocht door banketbakkers. In 1913 sloegen die in grote steden als Rotterdam, Den Haag en Amsterdam de handen ineen en verenigden zich in zogenaamde IJscompagnies, die ‘volkomen zuiver en hygiënisch bereid vanille- en vruchtenijs langs straat aan de huizen verkoopen’. Dergelijke compagnies werden direct met de verkorte naam IJsco aangeduid, ook wel gespeld als Ysco. Ze werden door het hele land gevestigd als afdelingen van de landelijke ‘N.V. De Nederlandsche IJsco van vereenigde banketbakkers’.

Het initiatief was een groot succes. IJsverkoopers, ijsmannen of ‘IJsco’-mannen werden betaald om IJsco-wafelen te verkopen vanuit ‘IJsco’-wagentjes: wagentjes met het opschrift IJsco. De naam IJsco werd als merknaam gedeponeerd. In de volksmond duidde ijsco zowel de compagnie als het ijsje, het wagentje en de verkoper aan. Uitgekiende reclamecampagnes boden consumenten een gratis lekkernij als ze genoeg ijswafelverpakkingen spaarden. Dat had succes: al in 1916 plaatste iemand een advertentie in de krant om IJsco-beertjes te ruilen tegen Kwatta-soldaatjes.

Vlaanderen

Dat de naam ijsco een verkorting van ijscompagnie is, niet nieuw: WNT en de etymologiebank melden het al, en Roland de Bonth besteedde er al eens eerder aandacht aan in Neerlandistiek. Omdat dergelijke ijscompagnieën niet bestonden in Vlaanderen en omdat daar frisco (niet ijsco) de normale benaming voor een ijsje is, ligt de veronderstelling voor de hand dat de ijsco-verkoop stopte bij de Nederlands-Belgische grens. Maar dat blijkt een vergissing. Vanaf ten minste 1929 wordt ijsco in Vlaamse kranten genoemd. De Standaard van 8-2-1939 drukt in ‘Het hoekje van de humor’ de onderstaande cartoon af – waarmee maar weer eens is bewezen hoe tijdgebonden humor is:

Wellicht droegen volkszangers bij aan de bekendheid van ijsco in Vlaanderen. Vanaf 1922 traden de bekende artiesten Albert de Booy en Cor Lemaire namelijk op met het lied ‘De IJsco-man’, dat dankzij de radio snel populair werd in zowel Nederland als Vlaanderen. Dat ijsco in Vlaanderen heel bekend was, blijkt uit het feit dat een Belgische roomijsfirma in 1949 koos voor de bedrijfsnaam Ysco; die naam leeft nog voort, al is het bedrijf inmiddels onderdeel van de Belgische zuivelcoöperatie Milcobel.

Frisco

Inmiddels echter is ijsco uit Vlaanderen verdwenen: het Corpus Hedendaags Nederlands geeft geen Vlaamse vindplaatsen. In plaats daarvan wordt frisco gebruikt. Wanneer en waarom heeft die vervanging van ijsco door frisco plaatsgevonden, en waar komt de naam frisco eigenlijk vandaan?

Voor zover ik kan nagaan zijn deze vragen nog nooit onderzocht. Uit de oude kranten doemt een verrassend beeld op. Het blijkt namelijk dat frisco niet in Vlaanderen maar in Nederland is ontstaan, en wel als gevolg van concurrentiestrijd op de lucratieve roomijsmarkt. Toen in 1925 een nieuwe ijsfirma in Rotterdam werd opgericht, moest de eigenaar een nieuwe naam verzinnen, omdat ijsco een gedeponeerde merknaam was. Hij kwam uit op Handel-Maatschappij Frisco, met de vrij doorzichtige vervanging van ijs door fris. Het tweede gedeelte co heeft in frisco geen betekenis: het is geen verkorting van compagnie. De firma verkocht ‘verpakt frisco-ijs’, frisco’s, ook wel choco’s genoemd, ‘zijnde een genotmiddel, omgeven door een chocoladen mantel’.

Toen de Handel-Maatschappij Frisco in 1931 de stap van verkoper naar grootschalige producent wilde maken en toestemming vroeg ‘tot het oprichten van een inrichting tot het vervaardigen van consumptie-ijs’, was de maat voor de eveneens in Rotterdam gevestigde N.V. Stoomzuivelfabriek Aurore vol. Aurore verkocht al sinds 1926 allerlei smaken roomijs, waaronder chocolade ijsco’s of choco’s, ‘reepjes roomijs met chocolade omgeven’. Aurore spande een rechtszaak aan tegen Frisco, omdat die firma het octrooi van Aurore op ‘een genotmiddel bestaande uit een kern van bevoren roomys, die geheel opgesloten is binnen een eetbaar omhulsel’ zou schenden. Omdat het octrooi echter niet specifiek sprak over een chocoladen omhulsel, bepaalde de rechter dat Frisco zijn bedrijf mocht voortzetten. Dat gebeurde kennelijk ook, want nog in 1956 stond in het Nieuw Utrechtsch dagblad een advertentie voor ‘wederverkopers’ van ‘verpakt Frisco ijs’.

In deze periode werd het wafelijs vervangen door roomijs op stokjes, typerend voor de moderne frisco: in 1951 meldde een krant dat er in Denemarken een machine was uitgevonden die automatisch roomijs in vloeibare chocolade doopte en voorzag van een stokje ‘omdat het zo handig is het ijsje aan een handvat te kunnen vasthouden.’

The plot thickens

Sinds 1925 wordt in Nederland dus frisco-ijs gegeten. In Belgische kranten duikt de naam wat later op. Vanaf 1930 adverteerde de N.V. Finial Frisko in Nederlandstalige en Franstalige kranten met Frisko of ice-cream-Frisco: ‘Eet roomijs Frisko’ (1933). In 1935 is sprake van de Frisko Yscreem-chokolade, en in 1936 ijs-chocolat Frisco. Kennelijk bestond er twijfel over de spelling Frisko of Frisco, al komt die met k het meeste voor.

Meer dan dat kan ik er niet over vinden, en of er een relatie is met de Nederlandse Handel-Maatschappij Frisco is onduidelijk, maar wel erg waarschijnlijk. Het zal toch geen toeval zijn dat twee gelijknamige firma’s zich in dezelfde periode bezighouden met de verkoop van ijs met een chocoladelaagje. Als de naam Frisco in Vlaanderen onafhankelijk van Nederland zou zijn gevormd, blijft bovendien onduidelijk waar het tweede element co vandaan komt.

Ondertussen is wel zeker dat het aan de N.V. Finial te danken is dat in Vlaanderen tegenwoordig frisco de gangbare benaming is. In Nederland is die naam ook nog lange tijd gebruikt naast ijsco: De Dikke Van Dale nam in 1950 beide woorden als ingang op, met betekenisverschil maar niet met een regionaal verschil: ijsco wordt verklaard als ‘ijswafel’ en frisco als ‘ijswafel in chocolade’. Pas in 2015 noemt de redactie van Van Dale frisco ‘Belgisch-Nederlands’. Dat is vrij laat, want al in 1987 namen Heidbuchel, Theissen en Vromans frisko op in hun AN-woordenboek voor correct taalgebruik met als Algemeen  Nederlandse tegenhanger ‘ijsco of ijsje (met dun laagje chocolade)’.

Dat frisco uit Nederland verdween, zal waarschijnlijk het gevolg zijn van de concurrentie van de alomtegenwoordige ijscompagnies, die al vroeg ook chocoladen varianten produceerden. Ook ijsco lijkt momenteel onder Nederlandse jongeren te verdwijnen, in ieder geval in de Randstad (zet het even in het reactieveld als u het regionaal nog kent of hoort). Het is hoe dan ook jammer dat zowel Nederland als Vlaanderen het handige verschil tussen frisco en ijsco (met en zonder chocola) heeft opgegeven, en daarbij tot een verschillende keuze is gekomen. De kwestie doet uiteraard denken aan de bekende patat-friet-tegenstelling.

Magnum

Great minds work together. In 1946 werd in Denemarken de firma Frisko Flødeis ‘Vers Roomijs’ opgericht. Frisko was afgeleid van het Deense frisk ‘vers’; de naam was niet geïnspireerd door de Nederlandse firma Frisco. Dit Deense Frisko Flødeis werd in 1961 onderdeel van het Nederlands-Britse Unilever, waartoe ook het Belgische ijsbedrijf Ola behoorde.

De wereldberoemde Magnum ontsproot aan het brein van de directeur van het Deense Frisko, maar de uitvinding ervan staat op naam van de Vlaamse bio-ingenieur Geert Debevere, werkzaam voor Ola. In 1987 lukte het hem om samen met een Belgische chocolatier roomijs te bedekken met een laagje echte chocolade in plaats van plantaardige imitatiechocolade, zoals voorheen werd gebruikt, en de Magnum (Latijn voor ‘grote’) was een feit.

De Magnum gaat dus via Vlaanderen uiteindelijk terug op de Nederlandse frisco.

Bij wijze van toetje

Ondertussen zat ik nog met de vraag hoe consumptie-ijs vroeger eigenlijk werd gemaakt. Na enig nazoeken bleek dat hiervoor in de negentiende eeuw de zogenaamde ijsbus werd gebruikt, een woord dat ontbreekt in het WNT. Het Nieuw Nederlandsch magazijn ter verspreiding van algemeene en nuttige kundigheden uit 1847 licht toe dat de ijsbus enkele jaren eerder in Frankrijk is uitgevonden om tegemoet te komen aan de grote vraag naar kunstijs in het huishouden. Tot die tijd gebruikte men zwavelzuren of zoutzuren voor het maken van ijs, maar die waren gevaarlijk voor huishoudelijk gebruik. De ijsbus loste dat probleem op: hij bestond uit een emmer en een bus die gevuld werd met water en zouten (waarvan de samenstelling geheim was). Die bus werd enige tijd rondgeslingerd, waardoor ijsafzetting ontstond; zie de illustratie uit het tijdschrift.

De ijsbus kon niet alleen gebruikt worden om water te laten bevriezen, maar was ook geschikt voor het maken van roomijs: ‘Vult men de bus, in plaats van met zuiver water, met room, dan kan men, in plaats van zuiver ijs, allerlei roomijs verkrijgen.’ Vergelijkbare vindingen voor industrieel gebruik werden ijsmachines genoemd.