O-ranje

Een van de gevolgen van de Nederlandse deelname aan het EK voetbal is dat we één woord een stuk meer dan anders horen: oranje. Met de uitspraak van dat woord is iets bijzonders aan de hand: in de mond van veel Nederlanders krijgt oranje een uitspraak die afwijkt van wat je zou verwachten: o-ranje, met de o van zo. Waarom wijkt die uitspraak af? En kunnen we hem verklaren? Daar ga ik in dit stukje op in.

Tweeklank en eenklank

In het Nederlands van Nederland kent het foneem /oː/, dat ze op school de ‘lange’ o noemen, twee varianten. Deze varianten hangen af van de medeklinker die erop volgt. Varianten die zich zo gedragen, noemen we allofonen.

De eerste allofoon is een tweeklank. In de vorige eeuw is die tweeklank in veel variëteiten van het Nederlands uit de lange klinker [oː] ontstaan – iets wat lange klinkers op den duur kan overkomen.¹ Met het woord tweeklank bedoel ik hier dat de klinker is gaan eindigen op een soort [w]. Het is dus geen ‘zuivere’ klinker meer. Zelf spreek ik noot, ook en bomen bijvoorbeeld uit met wat we in het Internationaal Fonetisch Schrift noteren als [oʊ̯]: [noʊ̯t], [oʊ̯k] en [boʊ̯mə]. Hier kun je die uitspraak beluisteren:

Vooral in de Randstad is de tweeklank nog sterker: daar hoor je vaak een uitspraak die neigt naar mijn ou. Fonetisch kun je die uitspraak noteren als [nɔʊ̯t], [ɔʊ̯k] en [bɔʊ̯mə]. Dr. Jan Stroop noemt deze variant Poldernederlands. Hier laat ik deze uitspraak horen:

In het vervolg noteer ik alle tweeklankvarianten, of ze nou Brabants of Poldernederlands zijn, voor ons leesgemak semi-fonetisch als oo^w. Die notatie laat de precieze uitspraak van de tweeklank in het midden.

De tweeklank oo^wis niet zomaar in alle woorden ontstaan: de verandering heeft afgehangen af van de medeklinker die erop volgt. Voor bepaalde medeklinkers klinkt een andere allofoon, die ik in het vervolg de eenklank noem. De /r/ is de belangrijkste factor. De eenklank treedt namelijk bij iedereen op als er een /r/ op volgt, zoals in horen. Bij veel mensen hoor je die eenklankvan horen ook als er een /j/ op volgt, zoals in gooien. Tot slot hebben veel sprekers bij een /l/ in dezelfde lettergreep, zoals in kool, ook geen tweeklank. Hieronder hoor je mij horen, gooien en kool in mijn eigen Midden-Brabantse accent uitspreken, als [ɦʊːʁә], [ɣʊːjə] en [kʊːɫ]:

Regionale verschillen

Voordat we verdergaan, moet ik het een en ander nuanceren. Dit allofoononderscheid tussen tweeklank en eenklank vind je niet in alle regio’s. Het is het sterkst in Holland en Utrecht, maar het is ook alomtegenwoordig in Zeeland, Noord-Brabant, Groningen, grote delen van Gelderland, en bij Friezen als ze Nederlands spreken. In Twente en Limburg is de situatie anders: daar hebben velen nog in alle gevallen de zuivere eenklank. In Vlaanderen is de tweeklank nog echt zeldzaam. Hier hoor je ter contrast voorbeelden van een uitspraak met een eenklank in ook, noot en bomen:

Deze eenklank wordt in Nederland nu vaak met mensen uit het oosten geassocieerd (van wie Herman Finkers een van de bekendere is), met Vlaanderen of met het bovenregionale Standaardnederlands van vervlogen tijden. (Luister maar eens naar het Polygoonnieuws op YouTube.)

Oratie, orakel, oraal – maar oo^wranje

Terug naar de variëteiten die het allofoonverschil wél hebben. Daarin spreken mensen de o dus als eenklank uit voor een /r/. Niemand zegt hoo^wre of koo^wr.² Maar nu komt het: het woord oranje gaat bij een deel van de Nederlanders dwars tegen dat principe in. Er zijn namelijk Nederlanders die oo^wranje zeggen, dus wél met een tweeklank, terwijl ze dat in woorden als oratie, orakel en oraal níét doen. Hier hoor je het verschil tussen oo^wranje en orakel in zo’n accent:

In 2022 heb ik er een Twitter-peilinkje over gehouden. Een van de oo^wranje-zeggers reageerde daarop met een vergelijking met o, ranja. Die vergelijking is raak, want je krijgt gewoonlijk alleen een oo^w voor een /r/ als ze elk tot een ander woord behoren, zoals in zo ranzig en ho, Ramon.

Deze peiling is natuurlijk helemaal niet representatief, want je weet bijvoorbeeld niet waar de stemmers vandaan komen en of bepaalde variëteiten dus oververtegenwoordigd zijn. Toch laat het feit dat 26% van de 437 respondenten voor oo^wranje koos, in ieder geval zien dat het geen marginale uitspraak is. Dat was destijds ook mijn enige doel: de situatie verkennen.

In het duister tasten

Hoe heeft de tweeklank zich in oranje weten te nestelen? Het is in ieder geval geen regelmátige klankverandering, want dan zou je hem bij oo^wranje-zeggers ook in oratie, orakel en oraal verwachten. Ook woorden als oratie starten immers met het stuk or-, waar dan een beklemtoonde klinker op volgt. Qua structuur zijn ze dus geheel gelijk, dus we zouden verwachten dat ze dezelfde klankveranderingen ondergaan. Mensen die op de Twitter-peiling reageerden, bevestigden het verschil tussen oo^wranje enerzijds en de groep van oratie anderzijds. (C staat hieronder voor de tweeklank, A voor de eenklank.)

Bovendien vinden we bij de ‘lange’ e /eː/ en de eu /øː/ in het geheel geen afwijkingen. Die twee fonemen werken volgens hetzelfde allofoonprincipe: wie een tweeklank heeft in woorden als noo^wt, spreekt ook woorden als neef en leuk uit met een tweeklank, dus bij benadering als nee^jf en leu^jk (gewoonlijk met [eɪ̯] en [øʏ̯], maar in het Poldernederlands met [ɛɪ̯] en [œʏ̯]). Maar niemand zegt Eu^jropa of Eu^jrazië,en ee^jrectie of ee^jrosie. Dat laatste woord zou opgevat worden als de uitroep ee, Rosie.

Ik vind oo^wranje fascinerend en ik zou deze onverwachte, onregelmatige klankverandering heel graag verklaard zien, maar zelf tast ik voorlopig nog in het duister. Wie een goede verklaring heeft, late van zich horen!

Noten

1. Denk aan het foneem /iː/ in het Engelse me: in het Brits-Engels hoor je tegenwoordig vooral mie^j [miɪ̯] – of zelfs mee^j [meɪ̯]. You met zijn /uː/ klinkt er als joew [jʉʊ̯] of zelfs als juw [jɵʊ̯]. [miː] en [juː] doen nu denken aan de vooroorlogse vorm van Received Pronunciation. Woorden als mate en stone hebben in de meeste variëteiten van het Engels al veel langer tweeklanken: [meɪ̯t] en [stəʊ̯n]. [meːt] en [stoːn], met zuivere eenklanken, klinken Schots.