Achter het Achtervoegsel 44

1985: net geslaagd voor het eindexamen maar nog niet voor het rijbewijs. Omdat we alle drie graag U2, headliner van popfestival Torhout/Werchter, wilden zien optreden, bood mijn vader aan om mij en twee schoolvrienden zondags naar Werchter te brengen en weer op te halen, twee keer een rit van ruim anderhalf uur. Er was maar één podium, dus tussen twee optredens door moest je drie kwartier tot een uur wachten totdat de volgende band zijn spullen had klaargezet. Een mooi moment om wat te gaan te drinken of te eten.

Van het eten op het festivalterrein kan ik me eigenlijk alleen de hamburgers, de frieten en de ‘smoskes’ nog goed voor de geest halen. Welke etenswaren er nog meer werden aangeboden, kan ik me niet meer herinneren. Ook niet van de zes edities die ik bezocht in 1986, 1987, 1988, 1991, 1992 en 1993.

Toen ik dit jaar voor de achtste keer terugkeerde naar Werchter, ditmaal in het gezelschap van mijn oudste dochter, bleek er het nodige te zijn veranderd. Rock Werchter is inmiddels een vierdaags festival geworden en in plaats van één podium waren er maar liefst vier: Main Stage, The Barn, KluBC en The Slope. Ook het voedselaanbod had een metamorfose ondergaan: het assortiment bestond – zo stond te lezen op de borden boven de kraampjes die zich in lange slierten over het festivalterrein slingerden – naast hamburgers en frieten ook uit Asian Food, Thai Food, Japanese Food, (Sicilian) Pasta en Pizza. Glutenvrij, vegetarisch, veganistisch. Er was voor elk wat wils.

Kleine mitrailleur

Uiteraard viel mijn oog op een bord waarop mitraillette stond. Dat woord deed me denken aan een klein machinegeweer en dat bleek later inderdaad de oorspronkelijke betekenis van het woord. Mitraillette als benaming voor een wapen is volgens de bronnen die ik heb geraadpleegd, vooral gebruikelijk in België. In Nederland zijn de namen pistoolmitrailleur en machinepistool de aanduidingen voor dit snelvuurwapen, dat in het Engels sub-machinegun wordt genoemd. 

Mitraillette is het kleine zusje van de mitrailleuse, een‘automatisch snelvuurgeweer’, waarvan het Woordenboek der Nederlandsche Taal als oudste voorkomen een citaat uit 1870 noemt. Dit wapen staat sinds het begin van de 20^e eeuw in Nederland beter bekend als de mitrailleur, dat ofwel rechtstreeks, door verkorting, ontleend is aan het Franse fusil-mitrailleur ‘schroot-geweer’ ofwel via het Engels mitrailleur ‘wapen dat veel kleine kogeltjes afvuurt’ (zie Etymologiebank bij mitrailleur).

Vette hap

Minder levensbedreigend dan de mitraillette als snelvuurwapen is de mitraillette als typisch Belgisch en volgens sommigen al iconisch snackbargerecht. Op korte termijn althans, want langdurige en veelvuldige consumptie van deze snack kan niet heel gezond zijn. Het bestaat uit een half stokbrood met een vleesproduct van de snackbar (bijvoorbeeld shoarma, hamburger, mexicano, frikandel), friet en saus (bijvoorbeeld mayonaise, knoflooksaus, ketchup). Soms wordt er – voor een zweempje gezondheid – ook nog sla, tomaat en (gesmolten) kaas aan toegevoegd.

Volgens de receptensite eatertainment is het gerecht, dat eenvoudig zelf thuis op tafel getoverd kan worden, vernoemd naar het gelijknamige wapen vanwege ‘zijn vulling en indrukwekkende omvang’. Het benoemingsmotief op basis van de indrukwekkende omvang van de mitraillette, lijkt mij niet zo evident. Een mitraillette is namelijk een kleinere variant van de mitrailleuse/mitrailleur. Het zal eerder de relatief bescheiden lengte van het broodje zijn dat van invloed is geweest: er is geen heel maar een half stokbrood gebruikt, zoals ook de mitraillette een verkleinde variant van de mitrailleur is. Dat de vulling een rol heeft gespeeld bij de naamgeving lijkt me een stuk waarschijnlijker. Mitraille betekent in het Frans ‘schroot als lading voor geschut’ en het zou me niet verbazen als juist die betekenis de naamgevers van het snackgerecht geïnspireerd heeft. Eén blik op een mitraillette maakt mijn associatie duidelijk.

Charleroi

Hoewel de snack vooral in Brussel snel aan populariteit won, is de mitraillette waarschijnlijk ontstaan in Wallonnië. De voorloper van het gerecht deed zijn intrede in oorlogstijd. Vanwege de voedselschaarte aten mensen bij gebrek aan ander beleg een boterham met frieten en boter. Pas toen snackbareigenaren, vermoedelijk in Charleroi, de boterhammen vervingen door een stokbrood kreeg het de naam mitraillette. Omdat Belgische bakkers pas vanaf de jaren 1970 overgingen tot de productie van baguetten kan de snack op z’n vroegst rond die periode zijn ontstaan (Bruzz).

Het woord mitraillette schijnt voor zover ik kan zien vooral onder Vlaamstaligen in gebruik te zijn. Franstalige Brusselaars spreken van een sandwich hamburger, in Luik noemen ze het een routier, in Henegouwen een spécial of pain-frites. Buiten België wordt de snack ook nog gegeten in Noord-Frankrijk, onder de naam américain (Bruzz).

Woordenboeken

In de (betaalde) online versie van De Dikke Van Dale heeft mitraillette als eerste betekenis ‘machinepistool’ en als tweede ‘snack van stokbrood met hamburger, frieten en saus’. Het gebruik van het woord is volgens Van Dale beperkt tot België, zoals het label BE aangeeft. Toch blijkt uit verschillende voorkomens in de krantendatabase van Delpher dat het woord in de zin van wapen ook in Noord-Nederland tot in de jaren zeventig geregeld voorkwam.

In het Vlaams Woordenboek Online, waarin geregistreerde gebruikers zelf woorden kunnen aanvullen, definities kunnen veranderen en commentaar kunnen geven, is de snackbetekenis van mitraillette toegevoegd op 17 september 2009 door iemand die zich Dennoman noemt. Uit de reacties van verschillende gebruikers op zijn toevoeging blijkt het woord in dat jaar in elk geval bekend te zijn in Brussel, Leuven, Antwerpen en de Zuiderkempen. In de eerste twee versies van het artikel luidt het lemma overigens nog mitraillet, vanaf de derde is het mitraillette geworden.

Dankzij het Corpus Hedendaags Nederlands weten we dat mitraillette in elk gevalal in 2001 als snack bekend was. In de Volkskrant van 13 oktober 2001 doen culinair journalisten De Boer & De Cocq in het artikel ‘De beste koe in de wereld’ verslag van een reis langs diverse Brusselse eetgelegenheden, op zoek naar het beste vlees van de wereld. Tijdens deze speurtocht belanden ze ook in de Taborastraat. Daar beschrijven ze de in Brussel alombekende specialiteit die mitraillette heet:

Een halve meter vers stokbrood met knapperige korst. In de lengte opengesneden. Twee (!) hamburgers erop, naast elkaar, saus naar keuze uit een spuitfles en daaroverheen twee scheppen vette, slappe patates frites, die bij Tabora natuurfrieten heten. We zien jong Brussel deze mitraillettes eten, met zicht baar genoegen. Dus een broodje patat met een hamburger is lekker.

Dat was dus in 2001. Vanzelfsprekend zou ik graag ook in oude Vlaamse Nederlandstalige kranten hebben gezocht naar het eerste gebruik van mitraillette als snack maar dat is voor een Nederlandse onderzoeker helaas niet goed mogelijk. Een groot aantal gedigitaliseerde historische Belgische kranten van 1814 tot 1985 is opgenomen in de databank BelgicaPress van de Koninklijke Bibliotheek van België, maar alleen de pagina’s die ouder zijn dan 100 jaar zijn in verband met het auteursrecht vrij toegankelijk. Recentere kranten zijn alleen te raadplegen via het nationaal onderzoeksnetwerk Belnet.

Wat zou het mooi zijn als Nederlandse taalonderzoekers – en andere belangstellenden – ook toegang zouden krijgen tot deze Vlaamse historische kranten. Voor de bestudering van de geschiedenis van de Nederlandse taal in het algemeen en de Nederlandse woordenschat in het bijzonder zou dat een geweldige bron zijn. In de tussentijd hoop ik dat een Vlaamse lezer van Neerlandistiek die wel toegang heeft tot BelgicaPress, mij de oudste vindplaats van de snackbetekenis van mitraillette in een Vlaamse krant kan bezorgen.

Matinette

Nog meer lekkers uit Vlaanderen. Laatst kreeg ik van onze directeur Frieda Steurs via Teams te horen dat zij een verrassing op mijn bureau had gelegd, met een korte toelichting erbij. Ik had geen flauw idee waar zij op zinspeelde maar toen ik mijn kamer betrad, bleek al snel dat mijn voorliefde voor het suffix -ette ook haar niet ontgaan was. Zij had mij bedacht met vier doosjes matinettes van het Brugse Chocolade Jacques, in vier verschillende smaken: melk, puur, wit en melk/hazelnoot.

Matinettes zijn flinterdunne plakjes chocolade die in principe bedoeld zijn voor op de boterham. Ze werden in 1928 voor het eerst geproduceerd, mailde de fabrikant mij. Bijna honderd jaar later – in 2023 – werden er volgens de Belgische chocolatier maar liefst 19.000.000 Matinettes op boterhammen of als tussendoortje verorberd. Dat ze prima los gegeten kunnen worden, bleek tijdens de dagelijkse koffiepauze met mijn collega’s van het Instituut voor de Nederlandse Taal. Niet voor niets noemen ze dat bij Jacques: “Alledaagse geluksmomentjes met kwalitatieve Belgische chocolade”.

Het woord matinette lijkt een normaal bestaand Frans woord te zijn, maar is dat niet. In Franse woordenboeken is het niet terug te vinden. De naam voor het chocoladeproduct is afgeleid van het Frans matin ‘ochtend’, waar het achtervoegsel -ette aan is geplakt, vermoedelijk om het verfijnde karakter van dit ontbijtproduct te benadrukken. Of zou het – met suffixsubstitutie – zijn oorsprong vinden in matinee? Een antwoord hierop heb ik niet. Maar eigenlijk is dat slechts bijzaak: alleen mijn tanden malen om een heerlijke matinette.